ELSBETH ETTY
Eerder verschenen
columns

DE DRAAD
JL HELDRING
HJA HOFLAND
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
ROEL JANSSEN

15 augustus 1998

Open zenuw

De vloek van de boze daad, noemden dominees het vroeger: begin met kwaad doen, en je moet ermee doorgaan. Ze zeiden ook: wie de zonde doet, wordt de slaaf van de zonde. Ik geloof niet in een soort metafysische kracht van het kwaad en kan ook maar moeilijk erkennen dat het kwaad verslavend of besmettelijk is.

Toch geeft de troosteloze nasleep van Srebrenica voedsel aan zulke gedachten. ,,We moeten op het universele kwaad voorbereid zijn'', schrijft de Duitse filosoof Rudiger Safranski. ,,Het is haast even groot als de wereld. Het is de onverklaarbare diepte van de wereld. In elk geval mogen we onze 'geestvolle' ziel, die 'innerlijke hemel', niet verraden. Ondanks alles is de vrijheid daartoe in staat: zij blijft trouw aan een beter zelf. We moeten onze beloften, waarvan we de onaffe belichaming zijn, houden.'' Safranski's diepzinnige beschouwing over het universele karakter van het kwaad mondt dus hierin uit: we moeten onze beloften houden.

Je kunt zeggen dat dit een scheurkalenderwijsheid is, maar waarom blijft 'Srebrenica' een open zenuw? Waarom wil dat trauma maar niet helen? Ik denk: omdat het is begonnen met een onvoorstelbare vertrouwensbreuk. We konden onze belofte niet houden. We - de internationale gemeenschap, de VN, Europa, Dutchbat - hadden een veilige plaats beloofd aan een bedreigde groep. Achteraf bleek dat het grootspraak was. De mensen die ter plekke waren om de belofte gestand te doen, stuitten op overmacht.

De echte misdaad is begaan door Mladic en de zijnen - daarover is geen discussie mogelijk. De intenties van Dutchbat waren vlekkeloos. Maar het lijkt wel of de misdaad tegen de menselijkheid die onder de ogen van Nederlandse militairen is gepleegd, een vloek heeft geworpen op de Nederlandse politiek. Het grote kwaad leidt tot allerlei kleine, geniepige varianten, die door spleten en kieren sijpelen, het blijft drenzen, zeuren en zuigen.

De verschrikking die is waargenomen door leden van Dutchbat heeft zich voortgezet in de schaamte, de vernedering, de machteloosheid die alle betrokkenen persoonlijk raakte. Het gedraai over de getuigenissen en onderzoeken is, vermoed ik, helemaal geen duivelse samenzwering of bewuste doofpot-operatie van Defensie, maar een toonbeeld van verwarring. Oud-minister Voorhoeve was de man die het goede wilde, maar het kwade toedekte: achter zijn strak formalistische houding schuilt de besmuikte, beschaamde, stiekem de schijn ophoudende machteloosheid.

Alles wat wij tot nu toe aan onderzoek en pseudo-onderzoek hebben gezien, maakt de indruk van geknoei, in beide betekenissen van dat woord. Het zijn de uitvluchtjes, het is het gestamel, dat nu als klein kwaad achter het grote kwaad van Mladic aan komt. En dan ook nog uit begrijpelijke motieven: Voorhoeve wilde de blauwhelmen niet laten vallen. ,,Ik ga niet achteraf deze mensen nog eens bekritiseren. Ik heb de politieke verantwoordelijkheid voor Dutchbat gedragen. Ik ben als minister politiek solidair geweest met Dutchbat, dat ga ik nu niet veranderen'', zei hij in het Algemeen Dagblad. Het machteloze geknoei van Voorhoeve is dus een kwestie van loyaliteit. ,,Bij mijn eerste bezoek aan Dutchbat (1994) constateerde ik dat het een mission impossible was (...) Maar dat kon ik niet publiekelijk erkennen. Ik had te maken met het thuisfront, bezorgde ouders en familieleden van Dutchbatters.'' Loyaliteit, groepsdiscipline, ouders niet verontrusten, vuile was binnenhouden - dat is sinds drie jaar de inzet van de Defensietop. De generaals waren gekrenkt. Dutchbat was vernederd. Maar, zoals de BBC deze week aan Voorhoeve vroeg: ,,Is het wel van belang om zo over de rol van Nederland te praten? Moet het niet eerder gaan over de Serviers, die zich in Srebrenica schuldig hebben gemaakt aan een van de ergste schendingen van de mensenrechten sinds de Tweede Wereldoorlog? En hoe zit het met de rest van Europa? Nederland was als enige bereid in de enclave te gaan zitten, terwijl de andere landen achteroverleunden. Moet dat niet worden onderzocht?''

Ja, uiteraard. Maar het kleine kwaad mag niet passeren met een beroep op het grote. Er is te veel samenhang tussen beide. Ordelijk moest de enclave door Dutchbat worden overgedragen, keurig moest de overeenkomst met Mladic worden uitgevoerd, stipt moesten de bevelen van de VN worden opgevolgd. Door iedereen. Maar ook de enkeling is voor zijn gehoorzaamheid verantwoordelijk, schreef Hannah Arendt.

Je zou gewild hebben dat er een ongehoorzame, een rechtvaardige tussen de Dutchbatters had gezeten, die met levensgevaar een daad van compassie met de slachtoffers had gesteld. Maar eisen mag je zoiets niet. Het is al heel wat dat er achteraf militairen zijn opgestaan die in gewetensnood willen spreken, ook als dat niet bevorderlijk is voor hun eigen hachje.

Het vertrouwen is geschonden: in Srebrenica, en vervolgens in Nederland. Het vertrouwen in de integriteit van het ministerie van Defensie, in de verrichte onderzoeken, in het openbaar ministerie. Er moeten dus vertrouwenwekkende maatregelen volgen, iets wat alleen maar kan volgens het principe van de machtenscheiding. ,,Omdat macht altijd aanleiding geeft tot misbruik moet zij gedeeld worden'', schrijft Safranski in zijn studie over Het kwaad. ,,Machtenscheiding betekent ook: erkennen dat de waarheid deelbaar is (...) Daarom is de idee van de machtenscheiding ook met het principe van de tolerantie verbonden.''

Pogingen tot herstel van het geschonden vertrouwen kunnen om die reden niet komen van het minsterie van Defensie, noch van het openbaar ministerie dat zijn taak heeft verzuimd. Die pogingen moeten ondernomen worden door het parlement, dat anders zijn belangrijkste functie in het kader van de machtenscheiding verloochent.

Het drama, begonnen met een vertrouwensbreuk, hoort nu uit te monden in een herstel van het vertrouwen. Dat is niet alleen een voorwaarde voor de geloofwaardigheid van de Nederlandse overheidsinstellingen, maar ook noodzakelijk met het oog op toekomstige vredesoperaties, de internationale rechtshandhaving, de vestiging van een internationaal Strafhof in Den Haag. Het valt allemaal moeilijk serieus te nemen, als het in en door Srebrenica geschonden vertrouwen niet terugkeert.

Elsbeth Etty