ELSBETH ETTY
Eerder verschenen
columns

DE DRAAD
HJA HOFLAND
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP

11 april 1998

Hersenkwab

Sinds een paar dagen word ik gekweld door een vraag van medische aard.

Stel dat er op iemand lobotomie is gepleegd, met andere woorden: een chirurg heeft bij een patiënt een operatie uitgevoerd, waarbij de verbinding werd verbroken tussen de voorste hersenen en de hersenstam. Kan, is mijn vraag, zo'n patiënt zich die operatie dan later nog wel herinneren? Weet zo iemand: ik voel mij tegenwoordig uiterst sereen, ik ben diep tevreden met de wereld waarin ik leef en dat geluk heb ik helemaal te danken aan die fantastische dokter, die indertijd zijn scalpel in mijn voorste hersenkwabje plantte.

Of strekt de vergetelheid die de lobotomie teweegbrengt zich uit tot de ingreep zelf en is de tot rust en inkeer gebrachte patiënt achteraf onkundig van wat hem genezen heeft?

Mijn nieuwsgierigheid naar deze kwestie is gewekt door een intrigerend bericht van het persbureau AP van afgelopen dinsdag dat als volgt begon:,, STOCKHOLM . Zweedse artsen zagen in de jaren veertig en vijftig lobotomie als een middel tegen 'kwalen' zoals communisme en homoseksualiteit. Dat blijkt uit een verslag van de Zweedse televisie SVT dat gisteren werd uitgezonden. In een krantenartikel dat door SVT werd opgespoord meldt een Zweedse arts dat als gevolg van een lobotomie 'een vurige communist al zijn interesse in deze ideologie verloor'. De operatie werd uitgevoerd in het Karolinska Instituut. Dat instituut kiest elk jaar de winnaar van de Nobelprijs voor de geneeskunde.''

Ook ik heb, vandaar mijn plotselinge belangstelling voor neurochirugie, al jaren merkbaar minder interesse in de communistische ideologie dan vroeger wel eens het geval is geweest. Homoseksualiteit heb ik zelfs in het geheel geen last meer van. Er zal toch niet ...

Wat ik zeker weet is dat ik nooit in Zweden ben geweest, maar inmiddels ben ik er achter dat ook in Nederland dergelijke operaties zijn uitgevoerd, in ieder geval tot 1984 op naar schatting 250 mensen. Die patiënten werden daar ontzettend rustig en meegaand van, zo veel is zeker. Voordat de neurofysiologie van de methode terugkwam, omdat er onherstelbare schade in de hersenen mee wordt aangericht, is er heel wat afgeëxperimenteerd, blijkt uit een overzicht in deze krant van 2 augustus vorig jaar.

Misschien wel lekker is lobotomie door middel van inspuiting van alcohol in de frontaalkwab, maar minder aangenaam lijkt me het eveneens toegepaste doorsnijden van hersenweefsel via geboorde schedelgaatjes. Het akeligst is nog wel de transorbitale lobotomie, waarbij via de oogkas een ice pick werd ingebracht, die vervolgens werd rondgedraaid. Die methode heeft zoals bekend Leo Trotski definitief van zijn communisme genezen.

Waar het bij lobotomie om ging, lees ik, was dat patiënten 'kneedbaarder' werden; ze moesten ,,met actieve maatregelen in het juiste spoor gebracht worden''. Goed, dat was vroeger. Maar tegenwoordig lijkt het soms wel of heel Nederland van zijn voorste hersenkwab is ontdaan. Maandag muntte het televisieprogramma Het Schaduwkabinet, waarin felle debatten waren beloofd, uit door tamme gezapigheid. Schrijver Geert Mak werd door schaduwpremier Felix Rottenberg gevraagd naar zijn idealen. Hij antwoordde, en ik kan hem trouwens van harte bijvallen, dat zijn ideaal omschreven kan woorden als a decent society. Dat werd op verzoek van Rottenberg voor de kijkers vertaald met de term 'fatsoenlijke samenleving'. Men zou deze vervolgens kunnen omschrijven als: een samenleving waarin liefhebbers van kneedbare en rustige burgers niet de kans hebben in iemands hersenkwab te laten snijden. Zo'n samenleving hebben wij inmiddels: de Grondwet garandeert namelijk sinds 1983 de integriteit van het menselijk lichaam.

Mijn interpretatie van een decent society is daarmee dus in grote lijnen al verwezenlijkt. Geert Mak verwees in Het Schaduwkabinet naar de filosoof Avishai Margalit, die in zijn boek The Decent Society (1996) pleit voor een maatschappij die zich tegen wreedheid, inclusief mentale wreedheid, keert. Overigens vertaalt de socioloog Bas van Stokkem in zijn onlangs verschenen studie Emotionele Democratie, decent society met 'beschaafde samenleving', wat aantrekkelijker klinkt dan 'fatsoenlijk'. Dat woord roept altijd weer associaties op met wat Multatuli in Woutertje Pieterse schreef over de Hallemannetjes d.z.b.f.w. (die zo bijzonder fatsoenlijk waren).

In het schaduwkabinet zaten bijzonder fatsoenlijke mensen, onder anderen de Rotterdamse burgemeester Peper en oud politiechef Nordholt, die alleen nog maar door notoire kandidaten voor een lobotomie als regenten worden uitgejouwd. Het kostte dan ook moeite in hun uitlatingen over actuele politieke kwesties iets van maatschappijvisie, laat staan vurig idealisme, te ontwaren. Wat verstaan we - behalve de onaantastbaarheid van en het zelfbeschikkingsrecht over eigen geest en lichaam, inclusief de hersenkwab - nog meer onder een decent society? Een perfecte omschrijving leverde koningin Beatrix in de jongste troonrede waarin ze de viering van het 150-jarige bestaan van de Grondwet aankondigde: ,,De fundamenten van onze samenleving liggen vast in onze staatsstructuur, onze parlementaire democratie en het respect voor grondrechten van mensen.'' Daar kan niemand - met enig fatsoen - tegen zijn.

Een decent society is zo beschouwd dus allang geen ideaal meer, eerder een minimumstandaard. Het is een ideaal om voor te vechten als men onder een dictatuur leeft, maar hier is dat minimum al geruime tijd verwezenlijkt. En niets is slaapverwekkender dan een vanzelfsprekende realiteit die als toekomstvisioen wordt gepresenteerd.

In het licht van de verkiezingen lijkt me een pleidooi voor the decent society, aan televisiekijkend Nederland voorgeschoteld als doelstelling van een schaduwkabinet, hoogstens interessant als er een nadere invulling van wordt gegeven die stellingnames inhoudt. Bijvoorbeeld: in een decent society vallen ook illegalen onder de bescherming van de rechtsorde, worden in hun land vervolgde Iraanse asielzoekers niet teruggestuurd, worden varkens niet gemaltraiteerd in de bio-industrie, worden geen tienjarige kinderen strafrechtelijk vervolgd, is euthanasie op een 'fatsoenlijke' manier geregeld, laat men niemand in een verpleeghuis creperen.

Ik voel pijn opkomen in mijn voorste hersenkwab - ik heb 'm nog!

Elsbeth Etty