ELSBETH ETTY
Eerder verschenen
columns

DE DRAAD
JL HELDRING
HJA HOFLAND
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
ROEL JANSSEN

11 juli 1998

Rebel without a cause

Als ik naar de foto's van 32 jaar geleden kijk, of naar het overbekende 'regenjasfilmpje' waarmee D'66 indertijd zijn leider bij het televisiekijkende publiek introduceerde, weet ik nog hoe ik toen, vijftien jaar oud, tegen Hans van Mierlo aankeek. Leuk vond ik hem, relatief jong, fleuriger dan andere politici, maar toch ook oerdegelijk en keurig net. Typisch iemand die wat leeftijd betreft tussen wal en schip is gevallen: te jong voor het verzet van '40-'45, te oud voor provo en het Maagdenhuis (het werk van een generatie waar D66 nooit aansluiting bij heeft gevonden).

Het politieke bestel waar Hans van Mierlo ruim dertig jaar geleden tegen in het geweer kwam, is door hem als volgt getypeerd: 'Links de socialisten, rechts de liberalen en God in het midden'. Daar gruwde hij van. Nu Van Mierlo uit de politiek gaat, ligt de vraag voor de hand of dat vermaledijde bestel door zijn toedoen structureel is veranderd. Je zou kunnen zeggen: nu is het links de socialisten, rechts de liberalen en D66 in het midden, in plaats van God. Voor de rest bleef het bestel in grote lijnen ongewijzigd. Niet dat Van Mierlo voor God kan doorgaan, maar hij kwam soms aardig in de buurt. In 1967, toen hij vanuit het niets zijn partij met zeven zetels in de Tweede Kamer bracht, portretteerde Le Monde hem als de James Dean van de Nederlandse politiek. Daarmee werd hem dertig jaar geleden al de status van idool toegekend. De vergelijking met James Dean - rebel without a cause - is achteraf treffend. Meer dan iemand anders die ik kan verzinnen, symboliseert de jonggestorven filmacteur het onbehagen van de jeugd in de jaren vijftig. En daar zou ik Van Mierlo ook willen situeren, want in de jaren vijftig, de tijd van restauratie en ten top gevoerde verzuiling, ligt de raison d'tre van D66.

Het is nooit de bedoeling geweest een vierde politieke stroming naast de sociaal-democratische, christen-democratische en liberale stromingen te vormen. Nee, de hele delta moest veranderen, zoals Van Mierlo het uitdrukte. Dat kon alleen als het electoraat zou emanciperen en zich niet langer als stemvee van een in sekten opgedeelde samenleving zou laten gebruiken. De macht van konkelende elites over verzuilde achterbannen, het gezag van dominees, pastoors, vakbondsleiders, notabele heerschappen moest worden gebroken.

Het is geen toeval dat D'66 werd opgericht door journalisten. Zij werkten bij stoffige, nog niet geheel ontzuilde kranten, die als parochiebladen dienst deden. Ook voor het Algemeen Handelsblad, waar D66-aartsvaders als Van Mierlo, Gruyters en Sampiemon werkten, gold dat het in wezen een partijkrant was. Parlementair redacteur Abspoel woonde de fractievergaderingen van de VVD bij, de jonge Gruyters had zich eerder al namens de VVD in de politiek begeven.

Van Mierlo heeft de verzuiling helpen slopen en zijn partij was op haar beurt zelf een product van de ontzuiling, stevig bevorderd door de televisie die de scheidslijnen tussen de denominaties (r.k., p.chr., soc.) deed vervagen.

James Dean, role model van de jaren vijftig. Opstandig, maar toch inkeurig, intens braaf. In dat beroemde reclamefilmpje met de jonge Van Mierlo in regenjas zie je een - ik zou haast zeggen - typisch jaren-vijftiggezicht van een nette, bezorgde jongeheer. Het belang van dat filmpje is natuurlijk dat hier het begin ligt van de televisiedemocratie, waarin de politicus het best scoort in de rol van ideale schoonzoon met frisgekamde haren en goedgepoetste tanden. Maar als ik aan de jaren zestig terugdenk, zijn het toch meer Mick Jagger en Che Guevara die voor mijn geestesoog als role models opdoemen. Rebel without a cause: had Van Mierlo wel politieke doelstellingen?

Ja, en hij heeft ze verwezenlijkt voor zover ze kunnen worden omschreven in termen van ontzuiling, emancipatie, openheid, normale omgangsvormen ook in de politiek, minder ontzag voor het gezag. Zijn verdiensten op dit vlak fonkelen en schitteren.

In het tijdperk van na de ontzuiling vertellen journalisten liever niet waar ze op stemmen. Ik maak in dit geval een uitzondering en beken dat ik in mei voor het eerst van mijn leven voor D66 heb gekozen, niet eens zozeer uit respect voor mevrouw Borst, maar om puur tactische redenen. In wezen is dat precies de verkeerde reden om op D66 te stemmen: overwegingen in de sfeer van coalitiepolitiek. Het is wat Van Mierlo zo graag een paradox noemt. Want eigenlijk staat D66 oorspronkelijk juist voor de afwijzing van elke vorm van coalitiepolitiek. Het voornaamste doel, na het bereiken waarvan de partij zichzelf onmiddellijk zou opheffen, was een staatkundige hervorming die ons een districtenstelsel en een gekozen minister-president zou brengen.

Op dat punt heeft Van Mierlo niets bereikt. Godzijdank. Een tweepartijenstelsel komt neer op een zuivere opdeling van Nederland in links en rechts, zonder plaats voor kleine partijen, zonder de pluriformiteit en veelkleurigheid die het politieke leven hier kenmerken. Het zou tot een heilloze kloof in de samenleving heben geleid, tot een politieke tweedeling als uitdrukking van de immer dreigende, verfoeilijke maatschappelijke tweedeling. Het zou neerkomen op wat in de Weimar-republiek de Politik der klaren Fronten werd genoemd. Geen plaats voor compromissen, geen minderheden aan het woord en dan ook nog een regeringsleider met een persoonlijk mandaat van de kiezers, die zich elk moment zou kunnen opwerpen als 'sterke man'.

Dit gedachtegoed van D66 was ingegeven door het streven de politiek dichter bij 'de mensen' te brengen en vooral door de behoefte aan duidelijkheid in de politiek. Het tweepartijenstelsel en de gekozen sterke man zijn er niet van gekomen en het is - o wonder - juist dankzij D66 dat een nieuw type coalitie mogelijk werd.

Nederland is een delta gebleven en D66 werd een stroom temidden van andere stromen. Daarin heeft Van Mierlo gefaald, maar het water is helderder geworden, minder troebel en minder modderig: dat heeft hij bereikt.

Elsbeth Etty