ELSBETH ETTY
Eerder verschenen
columns

DE DRAAD
JL HELDRING
HJA HOFLAND
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
ROEL JANSSEN

2 mei 1998

Eeuwig vrijmarkt

Iemand heeft met tape mijn stoepje en een stuk straat afgeplakt en er met grote letters 'Bezet' in gekalkt. Koninginnedag in Amsterdam maakt het beste en het slechtste in mensen wakker. Er valt een centje te verdienen, dus wordt de stad onder de voet gelopen door hebberige hordes die met veel herrie elkaars oude troep opkopen. De dagen ervoor zie je een verwoestend beeld van landjepik en territoriumdrift. Zo zijn vorstendommen ontstaan, nietwaar?

Ook in andere steden is 30 april 'vrijmarkt'. Het is een echte markt met een verzengende botsing tussen vraag en aanbod. De vrijmarkt op Koninginnedag is ook een metafoor voor wat de marktwerking teweegbrengt in de menselijke psyche. Zelden zie je de hebzucht zo in zijn meest primitieve, onverbloemde vorm, maar tegelijkertijd komen de positieve kanten van de markt als impuls voor ondernemingszin en vernuft duidelijk naar voren. De vrijmarkt blijkt een onuitputtelijke inspiratiebron voor vindingrijkheid te zijn.

Creatief (en vertederend) vond ik bijvoorbeeld de 'piepshow' van een meisje dat een grote doos meetorste waarin zich een nest jonge muizen bleek te bevinden. Een ander kind heeft een lange rij namen van dichters op een schoolbord geschreven. Tegen een redelijke vergoeding citeert ze uit het hoofd een vers van een dichter naar keuze. De tarieven variëren. Een Rawie krijg je al voor een gulden te horen, maar voor een gedicht van Marsman moet je vijf gulden neertellen.

Helaas wordt ze in de loop van de dag overstemd door zuipende en tierende in oranje uniform gestoken gezelligheidsdieren. Ik merk dat Koninginnedag in Amsterdam me elk jaar een beetje meer op mijn zenuwen gaat werken.

De VVD adverteerde 's ochtends met de tekst: 'Iedereen die VVD gaat stemmen doet vandaag iets ORANJE aan'. Deze poging om Koninginnedag partijpolitiek te annexeren, kon ik niet zo goed rijmen met de deze week door diezelfde partij geuite klacht over de tegenwoordige 'abominabele omgangsvormen'. Opvallend genoeg waren het juist de in oranje gehulde feestvierders die het meest onbeschoft de-straat-is-van-onsgedrag vertoonden.

Op de vlucht richting Centraal Station - een wandeling die normaal vijf minuten duurt, maar op Koninginnedag een uur in beslag neemt - koop ik op de vrijmarkt toch nog iets leuks: een vierde druk van het klassieke etiquetteboek Hoe hoort het eigenlijk? door Amy Groskamp-ten Have. Voorin staat een opdracht van 'tante Diny' aan een studerend neefje, gedateerd 23-2-1940 en ik vraag me af wat zo'n jongen aan dit boek ontleend heeft en wat ik er nu aan heb. Hoe om te gaan met een bezetter, van een land, een gracht of een stoep, wordt in de ruim 300 pagina's tekst niet uit de doeken gedaan. Wel staat er iets in over omgangsvormen en politiek. Het lemma onder dit kopje begint zo: 'Wanneer in gezelschap over politiek wordt gesproken geve men geen onbekookte theorieën en meeningen ten beste (...) Het klakkeloos herhalen van woorden, leuzen en slagzinnen zonder degelijken ondergrond van kennis der toestanden en oorzaken, stempelt iemand alras tot een z.g. 'politieke tinnegieter'.'

Als ik die laatste woorden op mijn tong proef, zie ik onmiddellijk de gezichten voor me van een aantal lijsttrekkers. De uitdrukking politieke tinnegieter blijkt nog steeds in Van Dale te staan en betekent 'beunhaas in de politiek'. Het begrip is ontleend aan de titel van een blijspel van Ludwig Holberg (Den politiske kandestöber) uit 1722, dat in 1766 in het Nederlands werd vertaald. Dezelfde auteur heeft een satire op zijn naam staan met de omineuze titel Peder Paars. Er is nooit eens iets nieuws onder de zon.

Dat was geloof ik ook de strekking van de televisieserie Het jaar van de opvolging, dat eveneens over 'politieke tinnegieters' handelde. Volgens het scenario van Jan Blokker is Nederland in het jaar 2010 nog precies zoals nu. Weliswaar blijken enkele brave borsten zich eraan gestoord te hebben dat er in het tv-dramaatje een te onguur beeld van het politieke bedrijf zou zijn geschetst, maar de werkelijkheid lijkt me hooguit nog iets zwarter, gezien het macho-machtsspel op Justitie waarvan Winnie Sorgdrager het slachtoffer is geworden.

Er verandert nooit iets. Het ergste angstvisioen dat in Het jaar van de Opvolging werd opgeroepen was dat de beoogde troonopvolger zich straks in de macht zal bevinden van een Gerrit-Jan Heijn-achtige Oibibio-ideologie, maar zelfs als dat uitkomt, betekent dat weinig nieuws onder het Oranje-zonnetje.

Blokker is niet de enige die zich op de nachtmerrie van de onveranderlijkheid heeft gestort. Deze week ging het toneelstuk De Nieuwe Tijd in première, met in de hoofdrollen vier dode revolutionairen: de toneelschrijver Herman Heijermans, de actrice Esther de Boer van Rijk, de architect Berlage en de dichteres Henriëtte Roland Holst. De vier socialistische kunstenaars bevinden zich in een tijdloos voorgeborchte van de hemel of de hel en zijn er, wachtend op hun uiteindelijke bestemming, toe veroordeeld dag in dag uit hetzelfde te doen wat ze op aarde deden. De realist Heijermans probeert achter zijn bureau een toneelstuk te schrijven maar kan 'geen beginnetje' vinden omdat hij daarvoor de werkelijkheid nodig heeft. De Boer van Rijk verveelt zich rot omdat ze nog steeds Kniertje moet spelen. Berlage ontwerpt bij gebrek aan ruimte achter zijn tekentafel luchtkastelen en Roland Holst bereidt een revolutie voor waarvan de toeschouwers weten dat die er toch nooit komt.

Alleen dode revolutionairen hechten nog betekenis aan de Eerste Mei, de dag die vroeger volgde op 30 april. Op aarde is inmiddels bekend dat voor eeuwig de vrijmarkt regeert. Tot het einde der dagen blijft het Koninginnedag.

Elsbeth Etty