Als de leugen zich opricht, ruik ik bloed

Lolke van der Heide
Dichteres Antjie Krog versloeg de zittingen van de Zuid-Afrikaanse Waarheidscommissie voor de nationale radio. Verzoening is geen gerechtigheid.

TOM EN BERNARD. Tom woonde tegenover Bernard. Op een dag stal Tom Bernards fiets. Elke dag daarna zag Bernard dat Tom op zijn fiets naar school ging. Na een jaar liep Tom naar Bernard toe, stak zijn hand uit en zei: ,,Laat ons ons met elkaar verzoenen en het verleden vergeten.'' Bernard keek naar Toms hand en zei: ,,En de fiets dan, krijg ik die ook terug?'' ,,Nee'', antwoordde Tom, ,,ik had het niet over de fiets, het gaat om verzoening.''

Een gelijkenis verteld door de Zuid-Afrikaanse dominee Mxolisi Mpambani en opgetekend door Antjie Krog tijdens een bijeenkomst van de Waarheids- en Verzoeningscommissie. De parabel vat in enkele zinnen een van de grote dilemma's van Zuid-Afrika samen: verzoening is een mooi woord, maar hoe zit het met gerechtigheid. Kan de Grote Historische Onrechtvaardigheid ooit nog worden rechtgezet?

De omstandigheden in Zuid-Afrika zijn uniek. Tussen 1948 en 1994 had in het land een van de grootste `legale' schendingen van de mensenrechten uit de moderne geschiedenis plaats: het apartheidssysteem, waarin blanken de bazen en zwarten de knechten moesten zijn. Het systeem vloeide voort uit drie eeuwen kolonialisme (Jan van Riebeeck vestigde zich in 1652 op Kaap de Goede Hoop) en onofficiele raciale segregatie.

Toen in 1994 aan dit luilekkerland voor blanken een einde kwam met de eerste democratische verkiezingen van Zuid-Afrika had de nieuwe, overwegend zwarte regering van Nelson Mandela een keus: bijltjesdag en processen dan wel dialoog en verzoening. Het werd het laatste, overeenkomstig de afspraken met het laatste blanke minderheidsbewind. Volgens de wet op Bevordering van nationale eenheid en verzoening, getekend door president Mandela op 19 mei 1995, kreeg iedereen amnestie die eerlijk de waarheid opbiechtte over politiek gemotiveerde daden, begaan tussen 1960 en 1994. Een speciale onafhankelijke Commissie voor waarheid en verzoening werd belast met het onderzoeken van deze periode en kreeg mandaat tot amnestieverlening.

Hoewel vanuit verzoeningsoogpunt in de wettekst geen onderscheid werd gemaakt tussen misdaden voor of tegen de apartheid, was vanaf het begin duidelijk dat het overgrote deel van het bewijsmateriaal betrekking zou hebben op de grove schendingen van de mensenrechten, begaan door het apartheidsbewind en zijn adjudanten. Gaande het onderzoek van de commissie bleek dat waarheid en verzoening vanuit het oogpunt van de onderdrukkers niet al te moeilijk te verhapstukken waren. Maar hoe zat het met de slachtoffers of hun nabestaanden? Kregen zij, behalve de uitgestoken hand, behalve dat etherische begrip `verzoening', iets terug van wat hun is ontnomen?

De woorden waarheid en verzoening gaven Antjie Krog aanvankelijk een onbehaaglijk gevoel. ,,Ik geef de voorkeur aan het woord `leugen'. Op het moment dat de leugen zich opricht, ruik ik bloed. Want het is dan dat de waarheid het dichtstbij is.'' In een van haar verslagen schetst ze de bloedstollende confrontatie tussen ex-politieman Dirk Coetzee, in de jaren tachtig een van de wreedste `killers' namens het blanke apartheidsbewind, en Charity Kondile, wier zoon door Coetzee werd vermoord en letterlijk geroosterd boven een barbecuevuur.

Coetzee had via de voorzitter van de Waarheidscommissie, emeritus aartsbisschop Desmond Tutu, verzocht om vergeving door de familie van de vele doden die hij op zijn geweten heeft. Hij wilde moedertje Kondile in de ogen kijken en haar dan zeggen hoe zeer het hem speet. Charity liet in een geschreven verklaring aan Coetzee weten dat zij het verzoek ,,een grote eer vond (...) een eer die u (Coetzee) niet verdient''. Ze kon het niet, ze kon niet vergeven. Ze legde haar houding naderhand uit: ,,Het is heel eenvoudig voor Mandela en Tutu om te vergeven. Ze leiden een gerehabiliteerd leven. In mijn leven is niets, helemaal niets veranderd sinds mijn zoon door barbaren is verbrand. Daarom kan ik niet vergeven.''

Heel veel andere, voornamelijk zwarte slachtoffers bleken wel bereid tot vergeving. In haar boek Country of my Skull (Land van mijn Schedel) zegt Krog hierover: ,,Desmond Tutu gelooft dat zwarte mensen toegang hebben tot een superieure vorm van humanisme.'' Ze noemt het voorbeeld van een zwarte vrouw die de moordenaars van haar zoon vergeving schenkt. Tutu zegt dan: ,,U maakt me zo trots mama, om zwart te zijn zoals u.''

Antjie Krog, geboren in 1952 uit een typische Afrikaner familie op het platteland van wat toen nog Oranjevrystaat heette (nu Vrystaat), kwam zelf ook voor een dilemma te staan. De kleine bebrilde donkerkop had naam gemaakt als dichteres in haar moerstaal, het Afrikaans. Ze sleepte hiermee prijzen in de wacht, zowel in Zuid-Afrika als daarbuiten (Ryna Prinsen Geerlig-prijs in Nederland). Sinds de jaren tachtig sympathiseerde Krog met het ANC.

Maar in 1995 kreeg ze het verzoek voor de Engelstalige radio SABC en het eveneens Engelstalige blad Mail Guardian verslag te doen van de bijeenkomsten van de waarheidscommissie. Nu moest ze, als nieuwbakken journaliste, objectief zijn. Ze had daar grote moeite mee. Krog had een dubbel excuus: haar moeizame ontworsteling aan het hechte milieu van de Afrikaners, de verdedigers van de apartheid. En als dichteres was ze per definitie subjectief.

ek is

ek is

die here hoor my

`n vry fokken vrou

(ik ben/ ik ben/ de heer hoort mij/ een `vrijgevochten' vrouw) dichtte ze in 1992.

Haar keus voor de `andere kant' kwam Krog te staan op felle reacties uit Afrikaner hoek. Een anonieme briefschrijver die onheilspellend ondertekende met K.K.K. (Ku Klux Klan), schreef: ,,En, geniet je nog van de swartsmeerderij tegen de Afrikaners. Ben je nog bij je man of heb je intussen een Hottentot?'' Een ander was fatsoenlijker en schreef over haar: ,,Foeitog, die arme verwarde kind. En sy kom uit so 'n goeie huis.''

Wat voelde Antjie Krog bij het aanhoren van alle gruwelijke bekentenissen door Afrikaners, door haar omschreven als ,,de mannen van mijn ras die nooit huilden''? ,,Ik maak onderscheid binnen de groep Afrikaner mannen'', zegt ze. ,,De groep die mij het woedendst maakt zijn de politici. Iemand zoals F.W. De Klerk of P.W. Botha (de twee laatste leiders van de apartheid), die eigenlijk maandenlang voor de commissie hadden moeten verschijnen om klaarheid te verschaffen. Maar ze weigerden enige verantwoordelijkheid te nemen, behalve in de allervaagste termen.''

Is er door de Waarheidscommissie inderdaad een proces van verzoening op gang gebracht in Zuid-Afrika? ,,De definitie van verzoening onder de mensen is misschien te gemakkelijk geweest'', zegt Krog. ,,Omhelzingen, handje schudden, de armen in de lucht gooien, vergiffenis enzovoorts, dat is een te simpel cliche.

,,Maar op zichzelf zijn er indrukwekkende verschuivingen opgetreden in het dagelijkse leven. Het feit dat mensen praten en samenwerken, bewijst dat ze leren met elkaar samen te leven. Voor mij is dat reeds een vorm van verzoening. Grootste bate van ons proces is dat slachtoffers hun verhaal konden doen.''

Objectiviteit kon de dichteres uiteindelijk wel opbrengen in haar berichtgeving, niet in haar benadering. Ze toonde emoties en koos partij, voor de waarheid en het leven.

Toen Tutu vorig jaar in het ziekenhuis werd opgenomen en daar te horen kreeg dat hij aan prostaatkanker leed, stond Krog als eerste aan zijn bed, met een grote bos bloemen. De geestelijke voegde Antjie Krog glimlachend toe, met haar handen in de zijne: ,,Kijk toch niet zo bezorgd. I will be okay. We vechten allebei aan de zijde van de engelen, toch?''

NRC Webpagina's
3 DECEMBER 1998