De grote mond van een populistische club

Danielle Pinedo
Sneller, commercieler, populistischer. Amnesty International gaat mee met zijn tijd en breidt zijn werkterrein uit.

HET IDEE WAS even briljant als controversieel. Een voetbalkeeper staat voor zijn doel. Drentelt wat. Gebaart wat. Bidt voor de goede afloop, slaat een kruisje. Ik sta er alleen voor, lijkt hij te denken. Voor de strafschop kijkt hij zijn tegenstander nog eenmaal in de ogen. Dan: het vuurpeloton. ,,In Nigeria, there have been 33 penalties like this last year. Stop the death penalty, join Amnesty International'', luidt de begeleidende tekst.

Het tv-spotje - een protest tegen de oefeninterland Nederland-Nigeria - werd afgelopen zomer bij de STER ingediend en vervolgens afgewezen wegens het gewelddadige karakter. Amnesty International hield het op ,,commerciele belangen'', maar plukte wel de vruchten van alle commotie die ontstond na de - kosteloze - uitzending in onder meer het acht uur-journaal. Adverteerders waren het erover eens: een magistrale stunt. Ook de organisatie zelf was tevreden. ,,Een fantastische actie'', zegt Hans Abma, voorzitter van Amnesty Nederland terugkijkend. ,,In die halve minuut toonden we aan dat Amnesty geen gezapige club is, maar bovenop het nieuws zit en als het nodig is haar mond opentrekt.''

Amnesty wordt populistischer, en het is de vraag of de oprichter van Amnesty International, de Engelse jurist Peter Benenson, dat voor ogen had toen hij in mei 1961 een oproep plaatste in de Britse zondagskrant The Observer voor mensen die een jaar lang regeringen wilden aanschrijven om vrijlating van gewetensgevangenen te vragen. Wat zou hij vinden van de Amerikaanse human rights groovefests die jaarlijks zo'n 20.000 studenten trekken? In Nederland haalde tv-presentatrice Angela Groothuizen drie miljoen handtekeningen op voor haar programma De Uitdaging. En Internetgebruikers kunnen sinds kort `chatten' met mensenrechtenactivisten (www.amnesty.nl/10000).

Ook het Amnesty International Filmfestival, dat in 1998 zijn derde jaar inging, trekt steeds meer bezoekers. Om met de woorden van Maarten Bakker, een van de bedenkers van het Nigeria-spotje, te spreken: ,,Vroeger gingen ze bij Amnesty op een sinaasappelkistje staan en riepen: `mensen, wordt lid, want het is allemaal kut!' Tegenwoordig trekt de organisatie leden aan door te laten zien wat zij doet en waarom de wereld niet zonder haar kan.''

Ook door de afdeling financien van Amnesty waait een nieuwe wind. Amnesty neemt - om de schijn van belangenverstrengeling te vermijden - nog altijd geen geld aan van overheden of politieke groeperingen. Maar de organisatie wordt wel steeds behendiger in het aanboren van lucratieve bronnen. Tros Kompas en de TV -Krant drukten maandenlang een puzzel af waarvan de opbrengst (60.000 gulden) naar Amnesty ging. En een `samenwerkingsverband' met de Postcode Loterij brengt sinds 1996 jaarlijks twee miljoen gulden in het laatje. Het internationaal secretariaat in Londen gaf zelfs toestemming voor een Amnesty International Visa Card om `onschuldige slachtoffers van schendingen van de rechten van de mens te redden'.

Amnesty wordt actueler, hetgeen opvallend is voor een organisatie die bekend staat om haar gedegen en dus tijdrovende en trage werkwijze. ,,Maar'', zegt Hans Abma, voorzitter van Amnesty Nederland, ,,dat betekent niet dat we ons werk minder serieus nemen (...) Integendeel. Amnesty staat nu voor de uitdaging om vooruit te lopen op maatschappelijke ontwikkelingen waarbij mensenrechten in het geding zijn. Om een rapport te publiceren als ergens een crisis dreigt.''

Volgens de voorzitter gaat Amnesty ook in ander opzicht met zijn tijd mee. Waar de organisatie zich voorheen alleen op prive-geweld richtte wanneer een regering medeplichtig was, krijgt zij nu steeds meer oog voor geweld tussen burgers onderling: moderne slavernij, vrouwenbesnijdenis, geweld in de huiselijke kring en bruidsverbranding. Abma: ,,Met de val van de Muur is de Oost-Westtegenstelling weggevallen en hebben regeringen geen monopolie op de macht meer. De invloed van bedrijven en gewapende oppositiegroepen neemt toe. Amnesty kan daar niet omheen.''

De uitbreiding van het werkterrein van Amnesty lijkt over het algemeen in goede aarde te vallen. Milieudefensie, lange tijd een groot criticaster van Amnesty, juicht de nieuwe aanpak toe. ,,Amnesty is opgericht in een tijd dat overheden nog een belangrijke stempel drukten op het politieke leven, en conflicten en schendingen van de rechten van de mens van klassiek-politieke aard waren.

Tegenwoordig hebben veel conflicten een economisch karakter en zijn het niet de overheden, maar bedrijven en veiligheidsdiensten die in `probleemgebieden' de dienst uitmaken. Amnesty weet dat, maar reageert niet al te flexibel. Ze gaan met een bedrijf als Shell rond de tafel zitten, stellen een gedragscode op die vervolgens niet of nauwelijks wordt gecontroleerd. Misschien dat Amnesty, in het kader van haar nieuwe policy, meer researchers vrijmaakt voor dit type schendingen, zodat ook bedrijven degelijk toezicht krijgen.''

Ook Ronnie Naftaniel, directeur van het Centrum Informatie en Documentatie over Israel (CIDI) is verheugd over de nieuwe lijn van Amnesty. ,,Door zich uitsluitend te richten op overheden, ging Amnesty in het verleden te weinig in op de omstandigheden ter plekke. Zo kon het gebeuren dat de Israelische veiligheidstroepen - terecht, overigens - verantwoordelijk werden gesteld voor mensenrechtenschendingen. Terwijl de PLO jarenlang vrijuit ging. Amnesty kon de Palestijnse autoriteiten niet aanspreken op hun martelpraktijken, zonder impliciet te erkennen dat er een Palestijnse staat is. Misschien dat dit nu verandert.''

De vraag dringt zich op of een breder werkterrein de invloed en status van Amnesty op termijn niet zal aantasten. Cees Flinterman, hoogleraar mensenrechten aan de Universiteit van Utrecht: ,,Het gevaar bestaat dat Amnesty zich met te veel zaken bezighoudt en zich daardoor op geen enkel terrein krachtig meer kan profileren.'' Toch is de hoogleraar allesbehalve pessimistisch. ,,Als voorzitter van de Nederlandse delegatie van de VN-commissie van de mensenrechten heb ik Amnesty van heel dichtbij meegemaakt. De organisatie staat bekend om haar zorgvuldigheid en professionaliteit en is een van de belangrijkste spelers in het proces van regelgeving en naleving van mensenrechten. Amnesty moet alleen oppassen dat zij niet aan haar groei ten onder gaat.''

En groeien doet de mensenrechtenorganisatie. Amnesty International heeft anno 1998 miljoenen leden en aanhangers over de hele wereld. Vorig jaar waren 4.300 lokale Amnesty-groepen actief in 105 landen, waaronder Nederland dat met ruim 200.000 Amnestyleden een voortrekkersrol heeft in de mensenrechtenarena. Toch neemt de actiebereidheid van leden volgens voorzitter Abma steeds verder af en zijn mensenrechten enkel nog ,,een van de vele vrijetijdsbestedingen in een jachtig bestaan''.

De tijdgeest? Ja, zegt de voorzitter. Nee, zegt Maggie Bourgonje, sinds 27 jaar actief lid (vrijwillig) van de mensenrechtenorganisatie: het werk is minder persoonlijk geworden. ,,Vroeger offerde ik mijn vrije zaterdagen op voor een regenachtige middag in een Amnestystand en was ik apetrots als ik een paar tientjes verdiende. Zet dat bedrag af tegen de vele miljoenen van de Postcode Loterij en je denkt: waar doe ik het voor?'' Ook de toename van betaalde regiocoordinatoren vindt zij ,,zorgwekkend'', want ,,vaak zijn het groentjes die niet weten waar ze het over hebben''. Dat neemt niet weg dat Amnesty haar passie is en altijd zal blijven. ,,Als 's avonds op het Journaal al die ellende voorbij trekt, denk ik: ik draag in ieder geval mijn steentje bij.''

NRC Webpagina's
3 DECEMBER 1998