De angst voor een oude vijand

Hans Jansen
Uitspraken van (religieuze) leiders, het fundamentalisme en de angst voor een 'vreemde' godsdienst zijn enkele oorzaken van het omstreden imago van de islam in het Westen.

HEEFT HET VERLEDEN grote invloed op het beeld van de islam zoals dat heden ten dage in Amerika en Europa bestaat? Het zou kunnen, maar waarschijnlijk is het niet.

Het valt niet te ontkennen dat er duizend jaar lang is gevochten tussen de volgelingen van Jezus en de volgelingen van Mohammed. De moslims hebben in de zevende en achtste eeuw het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Spanje veroverd op de christenen van het West- en het Oost-Romeinse rijk.

De herovering van Spanje kwam laat op gang, maar verliep voor de christenen voorspoedig. De reconquista tegen de moslimse, Arabische heersers van Spanje is uiteindelijk in 1492 door de christelijke Spanjaarden gewonnen. De herovering van het Midden-Oosten mislukte daarentegen. Pogingen daartoe hebben voortgeduurd tot aan het einde van de dertiende eeuw. Deze tweede, mislukte reconquista staat bekend als de 'kruistochten'. Naar de normen van de tijd waarin deze oorlogshandelingen plaats hadden, waren noch de verovering, noch de pogingen tot herovering moreel afkeurenswaardig of politiek incorrect.

Wat later probeerden de Turkse moslims (Ottomaanse legers) de Balkan te veroveren. De Ottomaanse expansie eindigde in 1683: de Turken werden voor Wenen teruggeslagen.

Het lijkt veel, zo'n duizendjarige oorlog tussen de islam en het christendom, van de zevende tot de zeventiende eeuw. En vrij vlot er achteraan kwamen de wel als imperialistisch aangeduide militaire veroveringen door Europese mogendheden in het Midden-Oosten en in Noord-Afrika. Maar er is tussen bijvoorbeeld Frankrijk en Duitsland de afgelopen duizend jaar evenveel afgevochten. Misschien zelfs meer, we moeten de Eerste en de Tweede Wereldoorlog immers meetellen. Toch zijn de Duitse mark en de Franse franc samen de vader en de moeder van de euro. Ook tussen Nederland en Engeland is het niet altijd pais en vree geweest. Waar is zeeheld De Ruyter ook weer van bekend? Dat heeft op het imago van Engeland weinig invloed, laat staan op de huidige Nederlands-Engelse betrekkingen. Behalve als de politiek anders wil.

De geschiedenis van Joegoslavie laat zien dat 'eeuwenoude tegenstellingen' er weinig toe doen, zolang ze niet uit berekening door politici uit de archiefkast worden gehaald, zoals in het Joegoslavie van na Tito is gebeurd. Dan kan het snel misgaan en worden de echte en de imaginaire duizendjarige oorlogen dagelijks gewichtiger.

Wie de politieke wil daartoe heeft, kan in de geschiedenis van 'christendom versus islam' genoeg materiaal vinden om de toekomst er zwart te laten uitzien. Maar er is, uiteraard, geen sprake van een historisch-religieuze noodzaak.

Toch is er meer aan de hand met het imago van de islam. Er zijn waarnemers die denken dat Amerika en Europa een innerlijke behoefte hebben aan een nieuwe vijand, nu het Duitse fascisme en het Sovjet-communisme zijn verslagen. De islam en de moslims in het Midden-Oosten moeten dan, zo wordt wel betoogd, die vijandrol maar gaan spelen. Die redenering veronderstelt dat Amerika en Europa vanuit hun eigen psychologische constitutie de behoefte hebben aan een externe vijand. Zo'n veronderstelling lijkt diepzinnig, maar is in feite oncontroleerbaar, en dus onwetenschappelijk.

Zeker in het licht van de ondubbelzinnige uitspraken van bijvoorbeeld Iraakse en Iraanse leiders waarin het Westen als de satan, de vijand bij uitstek, wordt geidentificeerd, is het moeilijk vol te houden dat Amerika en Europa aan collectieve paranoia lijden wanneer daar zo nu en dan wordt gedacht dat Iran en Irak - en anderen in de islamitische wereld - hen vijandig gezind zijn. Ook worden er door islamitische predikanten vanaf de preekstoel soms dingen over het Westen gezegd die niet vriendelijk zijn. Maar Irak en Iran, en zelfs islamitische predikanten vanaf de preekstoel, zijn 'de islam' niet. Er moet dus nog iets aan de hand zijn.

En dat is er ook. Het is een doodnormaal sociaal verschijnsel dat vreemde godsdiensten angst inboezemen. Een vreemde godsdienst is meestal geheel of gedeeltelijk onbekend, en onbekend maakt onbemind - of erger. Van doorslaggevende betekenis daarbij is dat hoe meer een godsdienst wordt geassocieerd met een krachtige organisatie, hoe meer ontzag, wrevel en weerstand het belijden ervan oproept.

Omdat de islam geen kerkorganisatie kent, zou het haast te verwachten zijn dat moslim worden of moslim zijn bij een niet-moslimse omgeving weinig of geen reactie zou oproepen, maar dat is niet zo. Een gemeenschap met een eigen manier van kleden, een eigen type haardracht, een eigen stijl van hoofdbedekking, met een eigen dieet, met soms sensationele berichtgeving over individuen uit die gemeenschap die claimen dat het uitzonderlijke gedrag dat zij vertonen hen door die godsdienst wordt opgelegd - dat zijn allemaal dingen die bij de oppervlakkig geinformeerde buitenstaander de indruk wekken dat er sprake is van een hechte en gedisciplineerde organisatie. En dat roept onrust op.

De gruweldaden van fundamentalistische activisten in Egypte, Algerije en elders hebben evenmin bijgedragen aan de verbetering van het imago van de islam. De islamitische fundamentalisten streven ernaar in hun eigen land aan de macht te komen. Fundamentalisme is een ideologie, niet een godsdienst. Toch hebben de fundamentalistische, politieke moorden die in de jaren negentig vooral in Egypte en Algerije werden gepleegd, bijgedragen aan de angst voor de islam.

In Indonesie, Pakistan en Egypte is het in deze jaren voorgekomen dat christenen het leven moeilijk werd gemaakt, waarvoor de daders niet veel meer redenen opgaven dan dat de slachtoffers christenen waren en zijzelf moslim. Het is menselijk dat de publieke opinie in het Westen zich dan niet verdiept in de profane, sociale tegenstellingen die aan zulk gedrag wellicht ten grondslag liggen, maar zich bij tijd en wijle afvraagt of zo'n godsdienst niet gevaarlijk is.

Ten slotte is de angst dat Nederland 'islamiseert' van invloed op het imago van de islam. Wie beseft dat een godsdienst uit het Midden-Oosten Europa al eens eerder heeft overgenomen (namelijk het christendom), heeft inderdaad reden tot nadenken. Ook al gaat het hier om langdurige processen, waarop een individu vanuit zijn eigen tijd geen zicht heeft. (Om het in een nieuwe omgeving te redden heeft een godsdienst een groei van zo'n 40 procent per tien jaar nodig. Haalt de islam dat?)

Maar al te veel gepeins over het imago van de islam is nergens goed voor. De nieuwsgierigheid van zowel moslims als islam-watchers kan zich beter richten op wat er in de islamitische wereld daadwerkelijk wordt gedaan en gezegd, in plaats van op het 'imago' van dat alles in het Westen.

Of, fraaier nog, op de reacties die het imago oproept, of, nog een stap verder: de emoties die de waarnemer voelt bij het zien van zijn eigen reacties op het imago van de islam.

Dr. J.J.G. Jansen is universitair docent bij de afdeling Talen en Culturen van het Islamitische Midden-Oosten (TCIMO) aan de Leidse universiteit.

NRC Webpagina's
17 december 1998