We lopen tegenwoordig ziekten op waar we vroeger nooit van droomden. Het vliegtuig als moderne besmettingshaard.

Wim Köhler

INFECTIEZIEKTEN die in Nederland nauwelijks voorkomen, zijn een paar uur vliegen verderop vaak heel gewoon. En wat vaak wordt vergeten: zelfs tijdens de reis is het infectiegevaar reëel. Soms wordt een ernstige vliegtuiginfectie tot de bodem uitgezocht. In april 1994 vloog een 32-jarige Koreaanse vrouw met open, tegen geneesmiddelen resistente tuberculose met een lijnvlucht van Honolulu via Chicago naar Baltimore. Een maand later legde ze dezelfde route andersom af. Weer een maand later overleed ze aan tbc.

Van de Amerikanen en Canadezen op de vier vluchten reageerden er 802 op een oproep om zich op tbc te laten testen. Op de laatste lange vlucht van Chicago naar Honolulu liepen zeker zes mensen een tbc-besmetting op. Misschien waren het er meer (vijftien) en raakten op de eerdere drie vluchten ook veertien mensen besmet, maar die mensen waren of eerder in hun leven al eens met tbc besmet of ze hadden de besmetting ook elders dan tijdens deze vlucht kunnen oplopen. De zes mensen van wie zeker was dat ze de besmetting in het vliegtuig hadden opgedaan, zaten allemaal in de buurt van de patiënte, en hoe dichterbij hoe groter de besmettingskans was. Modern vliegen draagt bij aan vliegtuiginfecties. Vliegtuigen die hun brandstof zuinig verbruiken, kunnen lang in de lucht blijven. De passagiers zitten dus urenlang in elkaars buurt. Niet alle energiewinst wordt gehaald uit lichte materialen en goedberekende vleugelprofielen.

Veel brandstof wordt ook bespaard door op tien kilometer nog maar weinig verse ijle vrieskoude lucht binnen te halen, te verwarmen en samen te persen tot de cabinedruk. Moderne vliegtuigen houden hun lucht zo lang mogelijk binnen. Zij wordt gerecirculeerd en intussen met filters van luchtjes, stof en ziekteverwekkers ontdaan. De goede filters houden 99,97 procent van de deeltjes tot 300 nanometer doorsnede tegen (een nanometer is een miljoenste millimeter).

Bacteriën blijven in zo'n filter hangen, zodat het geen toeval is dat op de genoemde vlucht van Chicago naar Honolulu alleen de passagiers die direct de uitgeademde lucht van de Koreaanse tbc-patiënte inademden, werden besmet.

De meeste luchtwegziekten worden echter veroorzaakt door virussen die nog driemaal kleiner zijn dan de kleinste filterporiën die de schijnbaar geruststellende 99,97 procenten van alle deeltjes tegenhouden. Een verkouden patiënt kan zijn medepassagiers dus urenlang viraal belasten. De infectiekans neemt verder toe doordat de droge lucht in vliegtuigen de slijmvliezen beschadigen. Het gaat meestal om onschuldige luchtwegziekten, maar op vakantie is dat een vervelende aangelegenheid.

Eenmaal op de plaats van bestemming kan iedereen er op uit om de lokale virussen, bacteriën en parasieten te ontmoeten. Het toegenomen intercontinentale vervoer zorgt er niet alleen voor dat reizigers ziekten oplopen waar ze vroeger nooit van hadden kunnen dromen. Micro-organismen waar we geen weerstand tegen hebben opgebouwd komen we op verre bestemmingen vaker tegen dan in onze eigen directe leefomgeving. Dat is bekend van vluchtelingen die naar andere gebieden migreren en daar opeens last krijgen van parasieten die net even anders zijn dan waar hun afweersysteem aan gewend is. Het geldt evenzeer voor Surinamers en bijvoorbeeld Nigerianen die een aantal jaren in Nederland hebben gewoond en dan op vakantie naar hun land van herkomst reizen. Hoewel ze er vroeger immuun voor waren, lopen sommigen van hen de ziekte toch weer op doordat hun immuniteit door het langdurige verblijf buiten het besmettingsgebied verloren is gegaan. Malariaprofylaxe (bescherming met pilletjes of klamboes tegen de door muggen overgebrachte parasiet) laten deze reizigers meestal achterwege.

Voor Nederlanders die niet op kinderleeftijd al aan malaria zijn blootgesteld is malariaprofylaxe bij een verre reis meestal een punt van discussie. De reisadviezen voor de meest geschikte pilletjes in een bepaald gebied, gebaseerd op de resistentie tegen de middelen van lokaal voorkomende parasieten, zijn niet altijd eenduidig. En voor hetzelfde land kunnen de adviezen verschillen voor mensen die alleen in 'Westerse' hotels slapen en voor diegenen die in ook voor muggen toegankelijke hotelletjes slapen.

Nationale autoriteiten tonen zich vaak bezorgd als een vliegtuig vol mensen arriveert uit een gebied waar op dat moment een infectieziekte heerst. Tijdens de laatste epidemie van influenza (griep) in West-Europa werd in Thailand arriverende verkouden reizigers uit Europa verzocht een dokter te bezoeken. Dat zijn onnodige maatregelen, net zoals het weren van reizigers uit landen waar een ebola-uitbraak is. De jaarlijkse influenzagolf spoelt meestal in januari of februari over ons land. Miljoenen intercontinentale reizigers op Europese luchthavens hebben dat aloude jaarlijkse patroon nog niet veranderd. En voor een ebolabesmetting is bloed-bloedcontact nodig. Eigenlijk is het waarschijnlijk dat goederenvervoer meer ziekten overbrengt dan mensen.

Vrachtschepen die gelost hebben in choleragebieden en leeg vertrekken, pompen in de havens ballastwater in. In de haven waar ze weer laden, pompen ze dat water weer naar buiten. Het kostte wateronderzoekers geen enkele moeite om cholerabacteriën in het vaak brakke water van havens langs Noord-Amerikaanse en Europese kusten aan te tonen. Dat er nog geen cholera is uitgebroken, komt omdat we met dat water geen groente en fruit besproeien en het niet ongereinigd als was- en drinkwater gebruiken.

De enige epidemieën die vrijwel zeker door toegenomen reislust worden versterkt, zijn die van seksueel overdraagbare ziekten, zoals aids. Ook daar heeft de luchtvaart aan bijgedragen. Een van de eerste grote virusverspreiders was een homofiele steward van een vliegtuigmaatschappij, die op vrijwel iedere tussenstop een slachtoffer maakte.