Is met vakantie gaan wel zo leuk als iedereen roept? Van tevoren zeker, achteraf ook. Maar ter plekke steekt toch de heimwee op.

Ellen de Bruin

VAKANTIE IS LANG niet zo leuk en ontspannend als we denken. Van tevoren verwachten we dat het heel leuk gaat worden en achteraf herinneren we ons dat het heel leuk is geweest, maar op het moment dat we aan het stedentrippen of woestijnwandelen zijn, hebben we het een stuk minder naar onze zin.

Dat bleek eind jaren negentig uit een onderzoek van Amerikaanse psychologen die vakantiegangers vooraf en achteraf over hun vakantie ondervroegen en hen tijdens de vakantie een dagboek lieten bijhouden. De voorpret was groot, de teleurstelling ter plaatse over het weer, het eten, de mensen navenant, maar die vervelende aspecten van de vakantie waren al na een week volkomen vergeten. Lang leve het psychologisch afweersysteem!

Het 'rosy view'-effect, noemden de onderzoekers het verschijnsel: we bekijken onze vakanties door een roze bril. Het hele vakantiegedoe wordt enorm opgeklopt, vindt ook psycholoog Ad Vingerhoets van de Katholieke Universiteit Brabant. "Het geeft status: hoe verder je weggaat, hoe interessanter je bent. Terwijl het in Limburg misschien veel leuker is dan in Amerika. Het wordt ook een soort sociale verplichting, je hoort het in het spraakgebruik: ben jij al met vakantie geweest of moet je nog? Ik denk dat talloze mensen op reis gaan terwijl het voor hen eigenlijk niet zo nodig hoeft.''

Die mensen lopen kans op reis last te krijgen van psychische problemen. In 1992 werden die klachten voor het eerst aangeduid met de modieuze term 'vakantiestress', maar vaak gaat het gewoon ouderwets om heimwee. Dat klinkt misschien onschuldiger, maar heimwee kan gepaard gaan met maag- en hartklachten, slaapproblemen, hoofdpijn, vermoeidheid, vermindering van de eetlust, gevoelens van eenzaamheid, onzekerheid en controleverlies, en een sombere stemming, tot aan zelfmoordgedachten toe. Sommige onderzoekers classificeren het ziektebeeld in zijn ernstigste vorm als depressie met externe oorzaak.

Vingerhoets vergelijkt heimwee met rouw, en met niet al te gelukkige verliefdheid. "Het is een onbedwingbaar, obsessief verlangen naar de thuissituatie, die wordt geïdealiseerd.'' Vooral mensen die rigide zijn en behoefte hebben aan structuur in het leven, hebben er last van. En mensen die verlegen zijn, of sociaal geremd, want die integreren niet gemakkelijk in een nieuwe omgeving. Moeite hebben je aan te passen aan een andere situatie is volgens hem trouwens de minst erge variant van heimwee. Veel erger is de variant waarbij je niet loskomt van je oude omgeving. "Daar is bijna geen kruid tegen gewassen. Je ziet vaak dat mensen er van jongsaf last van hebben.''

Wie op vakantie psychisch ontspoort en goed verzekerd is wordt overigens netjes thuisgebracht. Bijvoorbeeld door HCSS (Health Care Special Services), een bedrijfje uit Limmen dat gespecialiseerd is in de repatriëring van reizigers met psychische problemen. Ernstige heimwee is een reden, maar vaak betreft het ook mensen die plotseling psychotisch of paranoïde worden. In 70 procent van de gevallen gaat het om mensen die zulke klachten al eerder gehad hebben, en bij wie ze buiten de vertrouwde omgeving weer opspelen, vertelt directeur Wiljo Meester.

De overige 30 procent heeft wat hij noemt een 'blanco voorgeschiedenis' nooit eerder psychische problemen gehad. Zoals de jongen die met zijn vrienden naar Spanje ging en daar volkomen in de war raakte door een meisje in wie hij een ex-vriendin herkende. Toen hij niet meer at of sliep en steeds raarder ging doen, werd hij uiteindelijk door HCSS naar Nederland gebracht, waar hij nog een tijdje in een inrichting is opgenomen. Volgens Meester is helemaal niet te voorspellen wie last kan krijgen van zo'n psychose of andere ernstige klachten. "Helaas moet ik constateren dat niemand uitgesloten is. De groep tussen twintig en vijfendertig jaar loopt wel het meeste risico, en de zestigplussers.''

Het aantal mensen dat gedurende de vakantie in de war raakt, stijgt niet, aldus Meester. Jaarlijks zijn er rond de 500 meldingen bij alarmcentrales; ongeveer 150 Nederlanders worden gerepatrieerd. Maar het zou best kunnen dat het aantal gaat toenemen nu we steeds verder met vakantie gaan. Meer dan 80 procent van de repatrianten was met het vliegtuig op reis; uit Frankrijk worden de minste mensen opgehaald. Het idee dat je gemakkelijk zelf terug kunt gaan, werkt al zo geruststellend dat zich minder problemen manifesteren, denkt Meester.

Hij is het eens met Ad Vingerhoets dat de positieve kanten van met name vér op vakantie gaan zwaar worden overschat. "Mensen beginnen met hoge verwachtingen aan een verre reis, terwijl het de vraag is of ze het allemaal wel aankunnen. Er zijn heel grote verschillen in culturen: taal, eten, temperament van de bevolking. Mensen realiseren zich ook onvoldoende wat het is om zover van huis te zijn. Of ze gaan bijvoorbeeld na een echtscheiding, of het verlies van een partner, dan denken ze: een vreemde omgeving, daar knappen we van op. Maar dat hoeft helemaal niet. Wil ik dat wel echt, is de eerste vraag die je je moet stellen. En: moet ik wel zo ver? Kan ik niet beter een huisje huren op Terschelling, dat ik terug kan als het tegenvalt?''

Maar ook dichtbij huis, of zelfs thuis, dreigen er problemen. Ruim 3 procent van de Nederlandse bevolking zegt met name in het weekeinde of in de eerste dagen van de vakantie ziek te worden, zo bleek uit onderzoek van Vingerhoets. Ze kregen last van hoofdpijn, migraine, vermoeidheid, misselijkheid, verkoudheid of griep. Vingerhoets vindt dat een redelijk groot aantal. "De meeste ziektebeelden halen nog niet de één procent.''

Mogelijke verklaringen zijn nog niet getoetst. Misschien luisteren mensen als ze vrij zijn beter naar hun lichaam. Of naar hun partner die 'doe maar rustig aan, schat' zegt. Of kan hun lichaam de terugschakeling van werk naar vrij niet aan. Of misschien houden deze mensen het zijn vaak perfectionisten die hun werk niet kunnen loslaten gewoon niet van vrije tijd. En dan dreigt er natuurlijk weer een ander type stress.