De charme van de harde aanpak

Politici en burgers willen dat criminaliteit in Nederland harder wordt aangepakt. Law and Order, een terechte wens of een modeverschijnsel?

F. Kuitenbrouwer

'HET IS GOED dat politici hun oor te luisteren leggen, maar je ziet een zekere inflatie van de politieke verontwaardiging.'' Zo mopperde minister Korthals (Justitie) eind vorig jaar in een vraaggesprek met Het Parool.

Het is niet moeilijk te raden wat hem dwarszat. Bij de Kamerbehandeling van zijn jongste begroting werd hij gebombardeerd met moties over een strengere aanpak van zedendelinquenten, die hij praktisch en principieel veel te ver vond gaan. Het is hetzelfde verhaal met het voetbaltoernooi EK 2000 en maatregelen tegen voetbalrellen. Of met DNA-onderzoek in strafzaken.

De minister van Justitie maakt zich zorgen ,,dat de Kamer zich laat meeslepen door de waan van de dag'', aldus Korthals in de jongste aflevering van het maandblad Opzij (waar hij overigens een respectabele 4+ scoort op de feministische meetlat). Het is al een tijdje aan de gang. Een Kamerdelegatie bezoekt New York en komt terug met de gedachte dat zero tolerance een mooi recept is voor de Nederlandse politie, hoewel deze het van oudsher meer moet hebben van overreden en overtuigen. Een andere Kamerdelegatie komt uit Marseille terug met het strafrechtelijke stadionverbod als tovermiddel voor de Europese Kampioenschappen voetbal, al is het zeer de vraag of dit iets toevoegt aan de bestaande KNVB-verboden.

De diagnose dringt zich op: de Nederlandse politiek maakt een periode van Law and Order door. Deze term staat voor een harde lijn die de nodige nuance mist en dan ook al gauw zijn doel voorbij schiet. Op zichzelf is dat een wonderlijke betekenis, want de combinatie van recht en orde is natuurlijk het mooiste wat er is: 'orde' voor de veiligheid en 'recht' voor de controle op machthebbers.

Politiek gezien is Law & Order echter een codewoord voor veiligheid tot elke prijs, inclusief belangrijke rechtsbeginselen. Dat kan alleen maar lukken wanneer de politie wordt afgestuurd op ,,de anderen'', groepen die tot zondebok worden bestempeld. Want zelf reageert een brave burger vaak al geïrriteerd op een bekeuring in het verkeer. Een algemene bevoegdheid van de politie voorbijgangers op straat te fouilleren is mooi voor de Millinxbuurt in Rotterdam, maar niet voor de eigen omgeving.

Wat het ook zij, Nederland heeft inderdaad te maken met een Law & Order-golf. Dit concluderen de sociologen Frits Spangenberg en Martijn Lampert van het Amsterdamse bureau Motivaction. Dit bureau doet onderzoek naar normen- en waardenpatronen aan de hand van een omvangrijk jaarlijks interviewprogramma. Maar liefst 92 procent van de bevolking antwoordt bevestigend op de stelling 'criminelen moeten strenger worden gestraft'. Driekwart van de respondenten onderschrijft 'dat onze maatschappij strengere wetten nodig heeft'.

Dergelijke opinies hebben een brede voedingsbodem. Tussen 1997 en 1998 steeg het percentage Nederlanders dat het eens is met de stelling 'ik vind dat er in Nederland te weinig nadruk wordt gelegd op traditionele waarden en normen' van 57 tot 71. Idem dito geldt voor de stelling 'de maatschappij gaat ten onder aan verregaande individualisering' (van 53 naar 62 procent).

Opmerkelijk vinden Spangenberg en Lampert vooral dat dit soort opvattingen niet beperkt blijven tot de (traditionele) burgerij. Er is steeds meer steun voor de harde lijn bij bevolkingsgroepen waarvan men het niet direct zou verwachten, zoals de 'yuppen' en de tolerante generatie van naoorlogse babyboomers. De onderzoekers nemen ook klassieke symptomen van Law & Order waar, zoals het zich teruggtrekken op de eigen omgeving en toenemend ongeduld met probleemgroepen.

Zoals gezegd is Law & Order een dubbelzinnige term. Dat blijkt ook uit het opinieonderzoek. De klachten over doorgeschoten individualisering en normatief verval staan niet in de weg aan ruime steun voor adoptie door homoparen of een startersubsidie voor beginnende ondernemers in de seksbranche. Een belangrijke verklaring van de Law & Order-trend is volgens de onderzoekers van Motivaction dan ook: verwarring. De moderne tijd wordt velen te ingewikkeld. Mensen hebben niet meer te maken met informatieoverlast maar met wat Motivaction betitelt als 'informatie dolen'.

Strafrechtspleging ís ook ingewikkeld. Neem de roep om hardere straffen. Vaak speelt daarbij de gedachte mee dat Nederland een mild strafklimaat heeft in vergelijking met het buitenland. Maar pas op, rekende de voormalige advocaat-generaal bij de Hoge Raad, J.M. Leijten, eens in deze krant voor, aan de hand van het voorbeeld van een kompaan van de Surinaamse legerleider Bouterse, Boerenveen. Deze werd in de Verenigde Staten - zonder meer een streng land - veroordeeld wegens betrokkenheid bij drugshandel. Hij kreeg twaalf jaar. Dat is een straf die hij voor zoiets in Nederland ook zou kunnen krijgen. Maar in Nederland zou hij niet na vijf jaar wegens goed gedrag zijn vrijgekomen, zoals dat in de VS wel gebeurde. Bij ons zou dat pas na acht jaar kunnen.

We moeten er voor waken ons arm te rekenen. Deze week verdedigt minister Peper (Binnenlandse Zaken) een omstreden nieuwe bevoegdheid om groepen potentiële relschoppers van de straat te halen (de 'bestuurlijke ophouding'). Zijn argument is onder meer dat België dat middel ook al kent. Dus waarom moeilijk doen? Maar na een verkennend onderzoekje bij andere Europese landen, op verzoek van de Tweede Kamer, moest de bewindsman rapporteren dat een hele serie staten - van Bulgarije tot Frankrijk en Zwitserland - niets van zo'n bevoegdheid moet hebben. De vraag is dus eerder: waarom dan wij wel?

Een belangrijke reden voor terughoudendheid met het toekennen van meer bevoegdheden aan de overheid is dat het rendement minder groot is dan het lijkt. 'Privacy' is steeds minder een argument tegen camerabewaking van uitgaansstraten of stations. Maar Leidse criminologen waarschuwen de Nederlandse Spoorwegen dat personeel een veel gunstiger investering blijft dan videoapparatuur. Als het publiek er geen staat op kan maken dat bij een incident binnen enkele minuten hulp ter plaatse is, trekt niemand zich wat aan van het cameratoezicht.

Motivaction liet vorig jaar een fictieve vereniging, 'Veiligheid op Straat', meelopen in zijn onderzoek, weggestoken tussen UNICEF en Vluchtelingenwerk.

Van de ondervraagden gaf 23 procent aan belangstelling te hebben voor deelname in een dergelijke vereniging. Zo'n gegeven is ook politiek relevant, menen Spangenberg en Lampert. Een silent majority wacht op een stem. Minister Korthals vindt het juist zijn taak, en die van de Kamer, om ,,ondanks begrijpelijke woede het hoofd koel te houden''. Vorige week kondigde de minister overigens wel een voorstel aan om de fouilleringsbevoegdheden van de politie uit te breiden.