Philip Franz von Siebold was in Japan arts, onderzoeker en 'spion'.Maar vooral: verzamelaar.

Ken Vos

VAN ALLE PERSONEN die op Dejima (de huidige Japanse uitspraak) verbleven, in de meer dan tweehonderd jaar dat de Nederlanden het handelsmonopolie hadden op Japan, is de naam Von Siebold de bekendste bij de doorsnee-Japanner. De Zuid-Duitser wordt als wegbereider beschouwd voor de Japanse inhaalslag en modernisering in de negentiende eeuw.

Terwijl zijn naam buiten Japan alleen Japan-specialisten nog iets zegt, is zijn werk in Japan vast onderdeel van het geschiedenisonderwijs. De grote aantrekkingskracht van zijn naam op de historisch geïnteresseerde Japanner wordt bewezen door enkele grote overzichtstentoonstellingen in Japan - in 1988 en 1996 - en de oprichting van het Siebold Memorial Museum in 1989 in Nagasaki.

De interesse voor Von Siebold buiten Japan is van nog recentere datum. Zo werd in 1995, in zijn geboorteplaats Würzburg, een Siebold-Museum opgericht en zijn vroegere woonhuis in Leiden wordt voor hetzelfde doel aangewend.

Philipp Franz von Siebold is in 1796 geboren in Würzburg (het huidige Beieren) in een familie van medici. Hij treedt in de voetsporen van zijn vader en ooms en studeert medicijnen aan de plaatselijke universiteit. Tijdens zijn studie toont hij opvallend veel belangstelling voor de reisboeken van Johann Reinhold Forster en Alexander von Humboldt en verdiept hij zich in de natuurwetenschappen en de etnografie. In 1820 behaalt hij een doctorsgraad in de medicijnen, de chirurgie en de anatomie en werkt gedurende twee jaar als arts in het stadje Heidingsfeld. Door bemiddeling van een vriend van de familie lukt het hem in 1822 als chirurgijn-majoor in dienst te treden van het Nederlands-Indische leger - één van slechts vier soortgelijke functies in Batavia.

De eruditie, brede belangstelling en sociale vaardigheden van de jonge wetenschapper vallen op bij het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. De gouverneur-generaal van Nederlands-Indië, baron Van der Capellen, besluit hem naar Dejima te sturen - officieel als factorijarts, maar in werkelijkheid fungeert hij als onderzoeker.

Von Siebold, en een kleine groep Nederlanders met hem, leeft op een kunstmatig eiland in de Baai van Nagasaki. De groep heeft zeer weinig bewegingsvrijheid en mag slechts met speciale toestemming het eiland, laat staan Nagasaki, verlaten. Maar de factorijarts heeft, als enige intellectueel naast het hoofd van de factorij, van meet af aan een bijzondere positie; hij brengt de shogun en de Japanse geleerden op de hoogte van de laatste wetenschappelijke ontwikkelingen in Japan.

Von Siebold heeft onder meer als taak natuurwetenschappelijk materiaal te verzamelen en geografische observaties te doen en kan in ruil voor informatie van zijn Japanse contacten literatuur en kennis overdragen. Daarnaast krijgt hij kort na zijn aankomst in 1823 toestemming van de gouverneurs van Nagasaki om in deze stad onderwijs te geven aan hollandologen, in medicijnen en botanica. Zo is Von Siebold verantwoordelijk voor de introductie van de vaccinatie in Japan.

Dankzij zijn contacten met Japanse geleerden is de Duitser als geen ander in staat om de Japanse geschiedenis, staatsinrichting, geografie en levensgewoonten te bestuderen. Deze kennis verwerkt hij in diverse publicaties, waarvan de onvoltooide Nippon. Archiv zur Beschreibung von Japan und dessen Neben- und Schutzländern (Leiden 1832-54) als belangrijkste wordt beschouwd.

Een hoogtepunt van zijn verblijf is zijn deelname aan de vierjaarlijkse hofreis naar de hoofdstad Edo, waar hij zijn belangrijkste informant, de hofastronoom Takahashi Sakuzaemon ontmoet, die hem - in Europa onbekende - geografische informatie doorspeelt. Tegenstanders van Von Siebold grijpen het incident aan om de Duitser te betichten van staatsgevaarlijke spionageactiviteiten. Hij wordt in 1829 het land uitgezet.

Dat neemt niet weg dat Von Siebold tot zijn vertrek meer dan vijfduizend volkenkundige objecten, een herbarium met meer dan drieduizend monsters en meer dan achthonderd dierlijke specimens weet te verzamelen. Deze objecten komen in de diverse rijksinstellingen in Leiden terecht. Voor de volkenkundige verzameling moest hij een eigen onderkomen zoeken en een eigen, nieuwe classificatie ontwikkelen, omdat iets dergelijks toen nog niet bestond. Von Siebolds verzamelingen vormen de basis van wat nu het Rijksmuseum voor Volkenkunde is.

In 1859 keert Von Siebold nog eenmaal terug naar Japan, waar hij tot 1862 verblijft, als adviseur van de Nederlandse regering. Maar de Nederlandse diplomatieke vertegenwoordiging schat zijn adviezen niet op waarde, vindt de ambitieuze geleerde. Zijn tweede volkenkundige verzameling komt dan ook in München terecht. In 1866 sterft hij als een man die in Japan op handen wordt gedragen, maar in Europa onderschat. Zijn rol als onmisbare bron voor de premoderne Japanse wetenschap, als vriend van Japanse wetenschappers en, niet te vergeten, als liefhebbende echtgenoot van zijn Japanse vrouw Kusumoto Otaki en vader van Japans eerste verloskundige, zijn dochter Oine, maken hem tot een unieke man in de Japanse geschiedenis.