De Schaduwdenkers

En toch overheerst, ondanks deze onmiskenbare en in velerlei opzicht niet minder dan wereldschokkende successen, bij velen aan het eind van dit millennium een gevoel van crisis. Zij bestrijden de genoemde verworvenheden of geven daar een geheel andere interpretatie aan. Ik noem ze de Schaduwdenkers, en ze zijn talrijk en divers.

Allereerst zijn daar de neo-Malthusianen, vooral vertegenwoordigd in de Verenigde Staten. Paul Ehrlich, David Pimentel en Lester Brown argumenteren, met een overdaad aan statistieken, dat binnen afzienbare tijd de productie van voedsel onvoldoende zal zijn om de groeiende wereldbevolking bij te houden. Niet alleen dat, verspilling in het Westen leidt tot honger elders. In het algemeen rust het neo-Malthusiaanse denken op vier pijlers:

de groei van de voedselproductie in het verleden was voornamelijk het resultaat van het massale gebruik van kunstmest en pesticiden; deze pesticiden hebben echter steeds minder effect en leiden tot steeds meer milieuproblemen;

de recente successen gaan ten koste van toekomstige groei doordat intensieve productie heeft geleid tot erosie, uitputting van bodem en watervoorraden, verzouting en verwoestijning;

de toekomstige productiviteit zal verminderen als gevolg van luchtvervuiling, zure regen, uv-straling en klimaatverandering;

de hoeveelheid landbouwgrond zal in de toekomst verder afnemen als gevolg van verwoestijning, verstedelijking en wellicht ook door een te verwachten zeespiegelstijging.

De conclusie lijkt onontkoombaar: de situatie is nu al dramatisch, omdat de draagkracht van de aarde is overschreden. En dat kan alleen maar verergeren.

Naast de neo-Malthusianen staat een nauw verwante categorie van Schaduwdenkers, de Ecologisch Eenkennigen. Hun zorg betreft niet primair de wereldvoedselvoorziening, maar onze aarde als geheel. Zij betogen dat de mensheid op onherroepelijke wijze de natuurlijke ecosystemen op aarde verstoord heeft en de planeet uit haar natuurlijke evenwicht heeft gebracht. Samen met de industrie en het verkeer wordt de landbouw gezien als de grote boosdoener. Door vertechnologisering zijn oude rassen en landschappen voor altijd verdwenen. In uiterste consequentie schept dit denken een onoverbrugbare tegenstelling tussen mens en natuur, waarbij de natuur uiteindelijk voorrang zou moeten krijgen. Ecologisch Eenkennigen vinden we zeker niet alleen in het Westen, waar Rachel Carson opgevolgd werd door James Lovelock en de Canadees Pat Mooney, maar ook bijvoorbeeld in India in de persoon van Vandana Shiva. In Nederland heeft Lucas Reijnders onlangs nog gewezen op de teloorgang van landschap en natuur als gevolg van de modernisering van de landbouw in deze eeuw.¹⁵

Een groeiende subgroep van de Ecologisch Verontrusten vormen de Biotechnologisch Bevreesden. Deze Schaduwdenkers concentreren zich op het specifieke probleem van de biotechnologie. Moderne genetica mag dan een grote bijdrage hebben geleverd aan de successen in landbouw en voedselvoorziening tot nu toe, met biotechnologie worden grenzen overschreden - zo stellen zij. In plaats van conventionele zogenoemde intra-specifieke veredeling binnen een soort, beloven de biotechnologen gouden bergen dankzij op maat gemaakte organismen die een waaier van wenselijke eigenschappen in zich verenigen, afkomstig uit genen van uiteenlopende soorten. En dan zwijg ik nog over de heftige strijd over wie eigenlijk rechten mag laten gelden op deze genen, waarvoor al de term biopiraterij is bedacht. Op honderden websites wisselen groepen zoals de `Indigenous Peoples Coalition against Biopiracy' actuele informatie uit over genen en patenten en de daaraan verbonden gevaren. Grote commotie is het afgelopen jaar ontstaan over het zogenoemde terminator-gen dat voorkomt dat zaaizaad ontkiemt, waardoor volgens deze critici theoretisch honderden miljoenen boeren die nu nog hun eigen zaad oogsten, hiervan verstoken zouden blijven.¹⁶

Voorts is er een groep Schaduwdenkers die zich noch met de wereld, noch met honger elders inlaat, maar er vooral van overtuigd is dat de mens op weg is zich te vergiftigen. Deze Voedselverontrusten delen niet de afkeer van de mens van de Ecologisch Eenkennigen, maar wel hun bezorgdheid over vervuiling van onze leefomgeving. De Voedselverontrusten zijn de meest individueel gerichte van alle Schaduwdenkers. Ze ontdekten dat lelijke buikjes en zwabberende bovenarmen heel goed te bestrijden zijn door gezond eten. Zorg voor het milieu en voor de eigen gezondheid en zelfs schoonheid gaan zo hand in hand. Belangrijker nog: voedsel beïnvloedt de psychische gesteldheid, in een heel directe zin. Een citaat van de kok van een Limburgs restaurant: `Ik ben ervan overtuigd dat de toenemende agressie onder jongeren wordt veroorzaakt door niet-biologisch voedsel. Je bent puur met gif bezig.'<sup>17</sup> Er moet radicaal gesleuteld worden aan ons voedselpakket, dat volgepropt is met ziekteverwekkende hormonen en additieven en kleurstoffen. Zelfs ons drinkwater is niet meer veilig en moet dringend vervangen worden door mineraalwater. Ook deze groep maakt veelvuldig gebruik van het internet - een van de meest populaire sites draagt de toepasselijke naam `Absolute Health'¹⁸ met waarschuwingen over aspartaam, melk, en herbicide resistenties. De angst voor BSE heeft deze groep verder populair gemaakt.

In de Schaduwen van Morgen

15 Het boerenbedrijf in de Lage Landen. Geschiedenis en toekomst. Van Gennep, 1997.

16 Voor actuele informatie zie http://www.rafi.ca/misc/listserv.html.

17 In: HP/De Tijd, 17 juli 1998, p. 57.

18 Zie http://www.igc.org.greendisk.