De Lichtzoekers

Doemdenkers uit het verleden riepen, zo zegt Huizinga, altijd op tot een `terugkeer, tot herstel van oude zuiverheid'.³² Het halfbroertje van het schaduwdenken is dan ook het lichtzoeken, het omhelzen van een persoonlijke weg naar de verlossing van het technologische kwaad dat ons bedreigt. Zo ligt er een directe, zij het niet voor ieder individu bewuste, verbinding tussen het sombere beeld van de wereldwijde situatie van natuur, voedsel en landbouw en de persoonlijke reacties van consumenten die zoeken naar een nieuw voedselpatroon en een nieuwe levensstijl. Er is een volledige industrie op gang gekomen om ons de weg te wijzen naar The Good, the True and the Beautiful.³³

Zoals het schaduwdenken geworteld is in anti-technologisch pessimisme, zo vindt het lichtzoeken zijn fundament in een verlangen naar puurheid en een nostalgie naar een ongerept verleden. Met hun utopisme en romantisch appel plaatsen de Lichtzoekers zich in een lange traditie. Puurheid staat voor eerlijkheid, sereniteit en eenvoud, van geest en lichaam. Het meest verregaand wordt dit verwoord in De Celestijnse belofte van James Redfield, een modern pseudo-wetenschappelijk sprookje over energievelden en diepe inzichten die bereikbaar zijn voor eenieder die zijn best doet om het bestaan van toeval te ontkennen.³⁴ De Celestijnse belofte is een antwoord op de overdenkingen van Valentine, een van de hoofdfiguren in Tom Stoppards Arcadia: `The ordinary-sized stuff which is our lives, the things people write poetry about - clouds - daffodils - waterfalls - and -what happens in a cup of coffee when the cream goes in - these things are full of mystery... We're better at predicting events at the edge of the galaxy or inside the nucleus of an atom...' ³⁵

De Celestijnse belofte gaat over zingeving en appelleert aan ons innige verlangen om te begrijpen wat een mens met zijn leven aan moet in wat uiteindelijk een onverschillig Universum blijkt te zijn. Daarvoor ontleent Redfield een aantal recepten (de Inzichten) aan een van wetenschappelijke misverstanden aan elkaar hangend wereldbeeld waarin de mensheid evolueert naar harmonie samen met de natuur. `Dat is een proces van helderheid krijgen over wie je bent, over wat jouw taak op deze planeet is.'<sup>36</sup> Het antwoord is dat het menselijke ras een spirituele evolutie zal doormaken dankzij een periode van intensieve introspectie, uitmondend in een vrijwillige beperking van de bevolking.<sup>37</sup> De beste plek om Inzichten te krijgen is het ongerepte oerwoud waar onze `energievelden' extra sterk zijn. In De Celestijnse belofte draait het erom dat niets op toeval berust, dat er een significant verband moet zijn tussen wereldwijde gebeurtenissen en het leven van een individu. Met andere woorden, het vormt een direct verzet tegen het reductionisme van de wetenschap die misschien wel gebeurtenissen aan de rand van de Melkweg kan voorspellen, maar geen handvatten biedt voor het dagelijkse leven.

Het New Age-gedachtegoed benadrukt de noodzaak van een persoonlijke band met de natuur. De natuur biedt de zuiverheid die de moderne mens ontbeert. Luisteren naar de natuur wordt zo luisteren `naar wat je ziel eigenlijk wil'.<sup>38</sup> En net als andere gelovigen gaat de New Age-aanhanger op bedevaart naar stilte, op het platteland of in meditatiecentra. Typerend is de aanschaf, op grote schaal, van kalmerende cd's met geluiden van de branding, klaterende beekjes en kwetterende vogels in loofbossen, auditieve Prozac zonder neveneffecten, met als bijsluiter de zelfhulpgidsen waarin wordt aangespoord tot het voeren van een dialoog met de natuur waarmee wij samen één familie zouden vormen.<sup>39</sup> Gidsen van stilteplekken op het platteland worden in omvangrijke oplagen gedrukt. De nostalgie gaat zover dat niet alleen de traditionele landbouw wordt verheerlijkt, zoals in het schilderij van Julio Breff Guilarte, maar ook het landschap en het leven van voor de landbouw, de `echte natuur'. Dit verlangen naar een pre-agrarisch tijdperk is zeker niet alleen een recent westers verschijnsel, hoewel zijn commerciële vorm dat wel is. Omstreeks 1800 schreef de Japanse dichter Issa (1763-1827) al:

Of neem de regels van de Indonesische dichter Sitor Situmorang:

`Nu is het weg, het hemelse moeras met de wilde eenden,
het werd drooggelegd om te veranderen
in een vruchtbare akker voor de teelt van knoflook.’

Het is niet toevallig dat hier twee Aziatische dichters aan het woord komen. Een losjes op het Boeddhisme en Aziatische meditatietechnieken gemodelleerd gedachtegoed biedt het recept voor geestelijke verdieping.⁴² Spiritualiteit staat voor velen tegenover het cynische materialisme, de slopende ziekte waar de gehele wereld aan lijdt. De heilsboodschap is onthutsend in zijn eenvoud: alleen als de mens weer met zijn spiritualiteit in het reine is gekomen en bewust in de wereld staat, kan de wereld gered worden. Let wel, het spirituele wordt hier in zijn modieuze, recente betekenis gehanteerd. Want hoezeer ascetisme en de eenheid van mens en natuur ook met de mond beleden worden, de meeste Lichtzoekers zijn niet uit op een ontstijgen van zichzelf, maar juist op een verdieping van hun eigen leven, een eigen doelstelling in een tijd van vervreemding door materiële overvloed, stress en ecologische verwording. `The Pursuit of Happiness', daar gaat het uiteindelijk om, als een van de rechten van de mens, in het beste geval leidend tot een grote openheid en het vermogen tot relativering, in het slechtste geval tot bruut egoïsme.

Zo zijn zingeving, natuur en verleden langzaam synoniem aan het worden, leidend tot een grote mate van idealisering van deze drie begrippen. Zingeving, in de New Age-optiek, betekent een zoeken naar jezelf, naar je eigen creativiteit, voorgesteld als positieve en helende oerkracht. Inspiratie op zijn zoektocht vindt de Lichtzoeker in de natuur en in het verleden. Beide verwijzen naar een idyllische staat waarin de mens nog niet vervreemd was en als het ware vanzelf wist hoe hij moest leven als deel van het Geheel. Dit verklaart ook het grote belang dat tegelijkertijd gehecht wordt aan sjamanisme, astrologie, oude tradities en objecten zoals klankschalen van onbedorven `natuurvolken' die de mens in al zijn puurheid vertegenwoordigen. Zoals het schaduwdenken anti-technologisch is, zo is een anti-rationalisme inherent aan het lichtzoeken. Als verdachte activiteit behoort het denken uitgeschakeld te worden, onder de noemer `jezelf leeg maken', `je verstand loslaten', `luisteren naar je gevoel', enzovoort. Zelden zullen Boeddhistische begrippen als het niet-bestaan van het ik, en de noodzaak de gedachtestroom te onderbreken om tot grotere bewustwording te komen, zo tot op het bot zijn vereenvoudigd.⁴³

Het lichtzoeken heeft de wereldwijde consumptiemaatschappij herschapen. Het verlangen naar natuurlijke puurheid is te vinden in willekeurig welk mode- of life style-tijdschrift, van Brussel tot Brasilia. De mode dicteert het gebruik van natuurlijke en `eerlijke' materialen: hout, linnen, wol. Scholen voor yoga en andere oosterse technieken bloeien. De consument maakt een sentimental journey naar `vroeger', dat voor het gemak ongeveer samenvalt met de uitvinding van de fotografie om nog wat visuele houvast te bieden. Boeken die het plattelandsleven bezingen, zoals Een huis in Toscane staan gegarandeerd op de best sellerlijst.⁴⁴ Cosmetische producten roepen triomfantelijk dat alle ingrediënten zijn gewonnen uit `het beste wat de natuur ons geven wil'. Toeristische reizen naar de tropen adverteren met suggesties van het paradijs, de laatste onbedorven plekken uit een periode voordat de vooruitgang toesloeg en een uniforme Coca Cola-cultuur haar opgang deed. Het lichtzoeken suggereert een ontsnapping door de keuze voor authenticiteit. Het is een verzet tegen wat wel `McWorld' genoemd wordt, de door Amerika gedomineerde alliantie van verblinde consumenten, waarin meisjes met een lach die even hard glimt als de plastic broodjes die zij serveren, een schijn van vrijheid bieden die zich beperkt tot de keuze van de ketchup.⁴⁵

Hoewel het de onschuld hoog in het vaandel voert, is het lichtzoeken lang niet altijd naïef. Er is niemand van ons die de dwingende vraag van James Redfield: `Wat kom jij op aarde doen?'⁴⁶ niet beantwoord zou willen zien, en bijna niemand die ongevoelig is voor de aantrekkingskracht van de natuur. De vermeende puurheid van de natuur is helaas chemische en biologische onzin - een idealisering door al wie leeft in een gebied waar de natuur in planologisch verantwoorde brokjes aan de consument gevoerd wordt, en wie niet zelf het slachtoffer is van overstromingen of stormen of droogte. Zo politiek correct dreigt deze gedachte te worden, dat wie niet meent dat de brute technologie ons leven en onze gemoedsrust bedreigt, al bijna een geestelijk wrak schijnt. In een tijdperk waarin snelle veranderingen in geavanceerde technologie bijna ieder facet van ons dagelijks leven en werken beheersen, is het sociale paradigma verschoven naar een diep wantrouwen tegenover bijna iedere technologische vooruitgang en rationeel denken. Dat de informatietechnologie daarop een uitzondering lijkt, zegt vooral iets over de laagdrempeligheid van de gebruikte media.

De bio-organische revolutie

32 J. Huizinga, op. cit., p. 11.

33 Zie onder andere K. Wilber: The Eye of Spirit. An Integral Vision for a World Gone Slightly Mad. Shambala, Boston/Londen, 1998.

34 J. Redfield: De Celestijnse belofte. De Boekerij, Amsterdam, 1994.

35 T. Stoppard: Arcadia. Faber, Londen, 1993, p. 48.

36 J. Redfield, op. cit., p. 82.

37 J. Redfield, op. cit., p. 222.

38 Voor een steekproef van gehanteerde begrippen en taalgebruik, zie een tijdschrift als Onkruid (`Voor aarde, lichaam en geest'), bijvoorbeeld het nummer van februari 1998.

39 Zie de typerende titels van de twee boeken van Irene van Lippe-Biesterfeld: Dialoog met de natuur. Ankh-Hermes, Deventer, 1995 en Samen: de natuur als familie. De Fontein, Baarn, 1998.

40 Lucien Stryk en Takashi Ikemoto: The Penguin Book of Zen Poetry. Penguin, Londen, 1977.

41 Ik citeer hier de vertaling van Rudy Kousbroek in NRC Handelsblad, cs, 20 februari 1998.

42 Wat nu in brede lagen van de bevolking wordt aangetroffen, vond zijn voorlopers in de belangstelling van de gegoede bourgeoisie voor spirituele denkbeelden uit het Verre Oosten, aan het einde van de negentiende eeuw.

43 Zie onder meer J.F. Revel en M. Ricard: Le Moine et le Philosophe. NiL Editions, Parijs, 1997. Op p. 63 stelt Ricard dat het Boeddhisme `parle d'un continuum de conscience, mais nie l'existence d'un moi solide, permanent et autonome'; op p. 109 geeft hij een uiteenzetting over de noodzaak om de gedachtestroom te onderbreken om te komen tot een `état d'éveil au moment présent, libre de pensées discursives'.

44 Frances Mayes: Een huis in Toscane. Prometheus, Amsterdam, 1998.

45 Zoals de advertenties letterlijk melden: `Uw vrijheid ligt in de keuze van de @sauce with your chips"'; zie ook Le Monde Diplomatique, augustus 1998, p. 14-15.

46 J. Redfield: De Celestijnse visie. De Boekerij, Amsterdam, 1998.