Een nieuw beeld van landbouw en voedsel

Tenzij een onvermoede ramp optreedt, zijn de schaduwen van morgen niet die van grootscheepse voedseltekorten als gevolg van een technisch onvermogen om de bevolkingsgroei bij te houden. Alles wijst erop dat de kloof tussen de gemiddelde opbrengsten en de mogelijke opbrengsten in veel landen nog steeds zeer groot is en dat er dus op het beschikbare areaal voldoende ruimte is voor een groei van de productie. De achterstand in de productiegroei van de ontwikkelingslanden moet onze allereerste zorg zijn, naast de aantasting van landschap, bodem en waterbronnen. De meest ongrijpbare schaduw betreft onzekerheden in de productiegroei als gevolg van onverwachte variaties en structurele trendveranderingen in klimaat en biosfeer.⁶⁹

De ontwikkeling naar steeds efficiëntere productie zal zich ongetwijfeld doorzetten, in de zin dat steeds minder ongewenste neveneffecten optreden, zoals het weglekken van stikstof uit kunstmest of pesticiden naar bodem of grondwater. Dat geldt voor Nederland, Europa en met enige vertraging, ook wereldwijd, zij het dat er lokale probleemgebieden blijven. Groei van de voedselproductie is direct een functie van de toepassing van moderne technologie. Methoden uit de bio-organische landbouw kunnen inspirerend zijn, al vereisen deze vaak meer arbeid en gaan ze daardoor in tegen de wereldwijde trend van uitstoot van arbeidskrachten uit de directe landbouwproductie en een steeds grotere arbeidsproductiviteit. Het is uiterst onwaarschijnlijk dat de laag-technologische landbouw die de Schaduwdenkers en Lichtzoekers voorstaan in staat zou zijn de toekomstige wereld te voeden. Als we, om maar een voorbeeld te noemen, alle kunstmest zouden vervangen door dierlijke mest, zouden miljoenen koeien nodig zijn, met gigantische ecologische gevolgen.⁷⁰ Niettemin lijkt er een aanzienlijk potentieel te bestaan voor bio-organische producten met name voor stedelijke consumenten, waardoor boeren een hogere prijs kunnen bedingen. In combinatie met een mogelijke vergoeding voor andere taken, zoals beheer van landschap, biodiversiteit en waterwingebied, en wie weet agro-toerisme, kan zo een nieuwe impuls gegeven worden aan het platteland. De oprichting van lokale verenigingen voor streekgebonden productie, en de Slow Food Movement, als reactie op de wereldwijde fast food-ketens in 1989 in Italië opgericht, spelen daar op in.⁷¹

Wat ook de precieze contouren zullen zijn van onze landbouw en voedselvoorziening in de 21ste eeuw, zonder twijfel zullen biochemische technieken, geïndividualiseerde informatietechnologie en de genetica daarbij centraal staan.⁷² Het zijn instrumenten die op velerlei wijze ingezet kunnen worden, in grote en kleine bedrijven. Biotechnologie is daarbij dus niet weg te denken, juist ook niet in ontwikkelingslanden.⁷³ Maar biotechnologie draagt uiteraard niet automatisch bij aan een grotere beschikbaarheid van voedsel voor de armste bevolkingsgroepen, noch aan een verbeterde voedselkwaliteit voor consumenten in het algemeen. Het zal een grote uitdaging zijn voor de publieke sector om daarvoor duidelijke prioriteiten te stellen. Dit betekent ook het zo snel mogelijk ontwikkelen van juridische en andere instrumenten om te voorkomen dat biotechnologische producten gevaar opleveren voor volksgezondheid en milieu of gemonopoliseerd worden door het bedrijfsleven. De ervaring met de Biotechnologisch Bevreesde Schaduwdenkers en hun snelle reactie, mede via internet, op plannen voor proeven en wetsovertredingen tonen aan dat deze risico's in redelijke mate hanteerbaar zijn.⁷⁴ Veel moeilijker oplosbaar zijn de ethische vragen, met name rondom patentering. Ik ben van mening dat bij biotechnologie net als bij klimaatverandering het zogenoemde no regrets-principe van toepassing moet zijn: zoveel mogelijk dat nalaten waarvan de risico's onduidelijk zijn.

De schaduwen van morgen betreffen veeleer de toegang van arme landen en bevolkingsgroepen tot moderne technologie dan de technologie zelf. Productiviteitsgroei alleen is geen recept tegen armoedebestrijding: na een decennium van ongeëvenaarde groei van de landbouwexport leefde 95 procent van de Boliviaanse plattelandsbevolking nog steeds onder de armoedegrens.⁷⁵ Ik zei het al eerder: een miljard mensen moet van minder dan een dollar per dag rondkomen. Mondialisering, handel en privatisering zijn geen lapmiddelen voor tekortschietende overheidsinvesteringen. Niets vervangt de publieke verantwoordelijkheid voor kwetsbare bevolkingsgroepen en terreinen zoals biodiversiteit of landbouwonderwijs waarvoor nauwelijks een markt bestaat.

Een nieuw contract tussen wetenschap en samenleving

69 Zo ziet het er naar uit dat 1998 1997 overtreft als het warmste jaar sinds de metingen begonnen, en was de 1997-1998 El Niño de sterkste tot nu toe (cijfers van de World Meteorological Organisation).

70 Norman Borlaug, van wie deze schatting afkomstig is, spreekt zelfs van een ecologische ramp. In: T.G. Reeves: Sustainable Intensification of Agriculture. cimmyt, Mexico df, 1998.

71 In Italië is onlangs ook gepleit voor een pact tussen landbouw en samenleving door de nationale vrouwenbeweging. Zie: Noi Donne, nummer 69, juli/augustus 1998.

72 Joel de Rosnay: L'homme symbiotique. Regards sur le troisième millenaire. Ed. du Seuil, Parijs, 1995.

73 Ik denk dan met name aan mogelijkheden tot verbetering van voedselgewassen en landbouwhuisdieren middels aanpassing aan ongunstige abiotische omstandigheden, zoals tolerantie voor een hoog ijzergehalte in de bodem, en ziekten en plagen en verbetering van voedselkwaliteit en bewaarbaarheid.

74 Wat betreft biodiversiteit is er steeds meer internationale overeenstemming dat biotechnologische methoden nuttig zijn bij de nauwkeurige karakterisering van genetische diversiteit en bij het beheer van uitstervende soorten (bijvoorbeeld door cryopreservering en somatische klonering). Dit is het minst controversiële onderdeel van de toepassing van biotechnologie.

75 Cijfers van 1990 uit: International Fund for Agricultural Development: The State of World Poverty: A Profile of Latin America and the Caribbean. ifad, Rome, 1993.