Oud-minister Apotheker kreeg nooit gelegenheid om te regeren

De man uit de provincie

Door onze redacteuren EGBERT KALSE en BRAM POLS

DEN HAAG, 8 JUNI. Al vanaf zijn aantreden werd oud-minister Apotheker van Landbouw gekneveld door machtiger collega"s in het kabinet.

Bij het accepteren van zijn nieuwe baan zag minister Apotheker van Landbouw de toekomst nog opgewekt tegemoet. LTO-Nederland voorzitter Gerard Doornbos: ,,Hij kwam naar ons toe met het regeerakkoord in de hand. De herinrichting van het platteland, met recreatie, landbouw en natuur, daar zouden we het de komende jaren over hebben"". Hij had ambities op landbouw en wilde die graag waarmaken in overleg met de boeren zelf. ,,We zaten daarin redelijk op één lijn"", zegt Doornbos.

Maar steeds vaker werden hun samenkomsten bepaald door de strijd om de varkens. ,,Dat frustreerde hem enorm, dat kostte zo veel tijd"", aldus Doornbos. Vanaf het moment dat de varkenswet in werking trad liepen er procedures tegen de minister. Daardoor had hij van meet af aan geen gelegenheid om zelf te regeren.

Dat werd al duidelijk in de zomer, toen tijdens een informeel beraad in Oostenrijk de voedselhulp aan Rusland aan de orde werd gesteld. Europa had toen te maken met dramatisch slechte prijzen voor varkens en varkensvlees. Door (nood)export mét restitutie zouden de tobbende boeren toch een redelijke prijs kunnen krijgen.

Apotheker wist nog niet precies waar het over ging of de tandem Van Aartsen (Buitenlandse Zaken) en Zalm (Financiën, beiden VVD) én Benschop (Europese Zaken, PvdA) floten de D66-minister in Brussel publiekelijk terug. In het regeerakkoord was immers overeengekomen de bijdrage aan de Europese Unie terug te brengen. De financiering van de hulp aan de Russen (900 miljoen gulden) uit een overschot op de landbouwbegroting paste daar wat hen betreft niet in.

Het knevelen van de provinciale D66"er Apotheker door het in- en in Haagse drietal, dat samen de machtsblokken van PvdA en VVD vertegenwoordigde, is nooit opgehouden. Toen in oktober vorig jaar de hele landbouwsector zwaar getroffen werd door enorme regenval, wilde Apotheker in eerste instantie niets weten van een schadevergoeding aan de boeren. Meerdere malen bezocht hij het getroffen gebied. Evenzovele keren kwam hij terug met de mededeling dat het bedrijfsrisico van een agrariër dit soort zaken nu eenmaal meebrengt. Apotheker was ervan overtuigd dat zijn harde opstelling de goedkeuring van Zalm zou hebben. Hij was dan ook meer dan verrast toen premier Kok de laarzen aantrok, het rampgebied overzag en besloot alsnog een schaderegeling voor de boeren open te stellen.

December vorig jaar kwam de eerste juridische nederlaag voor de minister. De rechter bepaalde dat de varkenswet buiten werking gesteld zou worden, tenzij Apotheker kon aantonen dat de wet niet in strijd was met Europese regels. Ook was volgens de rechter de milieudoelstelling in de wet ,,buiten proportioneel"". ,,Een formaliteit"", meende Apotheker, maar hij ging toch in hoger beroep. De deadline voor de verdere onderbouwing van de wet liet hij voorbijgaan.

Deze publieke vernederingen en de strakke Europese hand van Zalm, Van Aartsen en Benschop in het kabinet leidden ertoe dat Apotheker in februari van dit jaar in een volstrekt onmogelijke positie de onderhandelingen in moest over de landbouwparagraaf van Agenda 2000 (het versterken en hervormen van het beleid van de EU, met name het landbouwbeleid en het sociaal en economisch beleid). De machtige landbouworganisaties hadden er weinig vertrouwen in. Volgens hen zouden de voorstellen van de Europese Commissie de Nederlandse agrariër aan de bedelstaf brengen. Maar Zalm vond dat het allemaal niets extra mocht kosten. Een derde partij, de Wereldhandelsorganisatie (WTO), wilde weer dat er een einde kwam aan de buitenproportionele subsidiëring van de Europese landbouw. En ten slotte waren er de nieuwe toetreders uit Oost-Europa, die nooit de steun zouden krijgen die boeren uit de huidige vijftien lidstaten ontvangen.

Maar Apotheker – die tijdens deze langdurige onderhandelingen overigens de voorkeur gaf aan een veel eenvoudiger hotel dan voorganger Van Aartsen - bracht het er opmerkelijk goed van af. Hij redde de positie van de Nederlandse kalversector, bracht de situatie van telers van fabrieksaardappelen in veiligheid en wist de status van melkveehouders redelijk te garanderen. Maar dat was het voorwerk. Op de top in Berlijn werd het werk van de landbouwministers vervolgens teruggebracht tot bijna nul.

Diezelfde maand deed de rechter ook uitspraak in een volgende procedure, eveneens aangespannen door Wien van den Brinks varkenshoudersvakbond NVV. Het oordeel was desastreus: twee belangrijke hoofdstukken van de wet werden buiten werking gesteld. Een inderhaast opgestelde noodwet (die overigens nooit in werking is getreden wegens het vernietigende advies van de Raad van State) moest de kalmte tijdelijk herstellen. Achter de schermen ging Apotheker half maart in de slag met de sector om een alternatieve oplossing te verzinnen. LTO-voorzitter Doornbos: ,,Bij die gesprekken liet hij al doorschemeren ermee op te willen houden als de procedures zich zouden voortslepen."" De LTO-voorzitter vroeg niet door: hij was bang dat de minister de daad bij het woord zou voegen. Ook NVV-voorzitter Van den Brink weet dat Apotheker al lang speelde met de gedachte om op te stappen: ,,Hij heeft vanaf het begin gezegd: ik ga niet vier jaar procederen.""

Apothekers alternatief behelsde een uitbreiding van het opkopen van varkensrechten in plaats van het zonder schadevergoeding afnemen ervan. Maar het kreeg onvoldoende steun van het kabinet. `Waarom niet eerst wachten tot de rechter de wet definitief van tafel heeft geveegd?" luidde het advies. Vanaf dat moment was het duidelijk: De lust tot regeren was Apotheker vergaan.

Chronologie
Hieronder volgt een beknopt overzicht van de voorgeschiedenis van de Wet Herstructurering Varkenshouderij (WHV) die leidde tot het vertrek van minister Apotheker.

• 4 februari 1997: Eerste geval van varkenspest in Venhorst.
• 10 juli 1997: Minister Van Aartsen kondigt in een brief aan de Tweede Kamer het plan voor de WHV aan.
• juli 1997: Van Aartsen wijzigt naar aanleiding van kritiek uit Brussel de doelstelling van de wet: milieu in plaats van markt.
• november 1997: Raad van State heeft kritiek op de WHV. Kern: het ontbreken van een vergoeding voor het afnemen van rechten.
• 18 december 1997: De Tweede Kamer behandelt in drie zenuwslopende rondes de WHV en gaat uiteindelijk akkoord.
• 8 april 1998: Eerste Kamer akkoord met de WHV, PvdA stemt verdeeld.
• 30 juni 1998: Nederlands Vakbond Varkenshouders (NVV) spant een verkorte bodemprocedure aan over het ontbreken van een schadevergoeding.
• 3 augustus 1998: Apotheker treedt aan als nieuwe minister van Landbouw in het tweede paarse kabinet.
• 1 september 1998: NVV spant een kort geding aan om de wet te schorsen totdat er een uitspraak is in de verkorte bodemprocedure.
• 1 september 1998: LTO-Nederland spant een bodemprocedure aan wegens het ontbreken van een schadevergoeding.
• 23 december 1998: Tussenvonnis: de rechter verplicht het ministerie de wet beter te onderbouwen voor 26 januari. Landbouw gaat in hoger beroep tegen dit tussenvonnis.
• 23 februari 1999: De rechter stelt delen van de wet buiten werking omdat het ministerie de wet niet nader heeft onderbouwd.
• maart 1999: De minister kondigt een noodwet aan.
• eind maart/begin april: Apotheker praat vier keer met vertegenwoordigers van de sector en stelt een alternatief plan voor de varkenswet op.
• 16 april 1999: Apotheker bespreekt zijn alternatief in het kabinet en krijgt onvoldoende steun.
• 4 mei 1999: De rechter legt de staat een dwangsom op omdat zij doorgaat met de uitvoering van de wet, Landbouw gaat in beroep.
• 7 juni 1999: Apotheker stapt uit het kabinet wegens onvoldoende steun voor alternatief varkensplan.
• 10 juni 1999: Het Hof oordeelt in spoedappèl over het buiten werking stellen van de wet