De aantrekkingskracht van extreem-rechts in Europa neemt toe. Wat na de oorlog lange tijd voor onmogelijk werd gehouden, gebeurde begin dit jaar in Oostenrijk: een extreem-rechtse partij trad toe tot de regering. Het jaar ervoor won het Vlaams Blok 15 procent van de Vlaamse stemmen - al kreeg de partij geen regeringsbevoegdheid. En ook de Deense Volkspartij en de Noorse Vooruitgangspartij timmeren hard aan de weg.

Danielle Pinedo

In Nederland bleef het na de - voor extreem-rechts desastreuze - verkiezingen van 1998 stil rond partijen als de CD, de Nederlandse Volksunie (NVU), het Nederlands Blok en de Nieuwe Nationale Partij (NNP). Is het slechts stilte voor de storm, of is hun invloed werkelijk tanende? Jaap van Donselaar, als onderzoeker verbonden aan het Expertise Centrum Extreem Rechts en Racisme van de Anne Frank Stichting, brengt sinds 1997 jaarlijks verslag uit van rechts-extremistische elementen en invloeden in de Nederlandse samenleving. Binnenkort verschijnt zijn derde rapportage Monitor racisme en extreem-rechts. Een gesprek.

Hoe zou u de term ‘extreem-rechts' omschrijven?
,,De Duitse dichter en filosoof Friedrich Nietzsche heeft ooit opgemerkt: ‘Definierbar ist nur das was keine Geschichte hat.' Zelfs al zou je het begrip ‘extreem-rechts' definiëren, dan rest de vraag: waar begin je? De invalshoek is namelijk sterk bepalend voor de definitie. Richt je je op het gedachtegoed van rechts-extremisten, hun stijl of manier van politiek bedrijven? Of neem je de ontstaansgeschiedenis van rechts-extremistische partijen onder de loep? Ook over de persoonlijkheidskenmerken van voormannen als Le Pen, Schönhuber en Janmaat zijn hele boekenkasten vol geschreven, om maar te zwijgen over de motivatie van kiezers om op deze partijen te stemmen. Over al deze facetten valt iets zinnigs te zeggen, maar tezamen leveren ze geen eenduidig beeld op.''

Toch moet het mogelijk zijn het rechts-extremisme in, zeg, België te vergelijken met dat in Nederland of Oostenrijk.
,,Zeker. En wat dan opvalt is dit: het is niet zozeer de slechte economische situatie in een land of de migratieproblematiek waaraan rechts-extremisten hun bestaansrecht ontlenen, maar veeleer de mate van tegendruk die zij ondervinden. Overal in Europa worstelen rechts-extremisten met pressie vanuit de samenleving, maar de kracht van die tegendruk verschilt per land. In België kan Filip Dewinter vrijelijk zijn racistische denkbeelden etaleren en politieke manifestaties op touw zetten. In Frankrijk belegt Le Pen druk bezochte persconferenties, met veel vlagvertoon en ander ceremonieel. En in Oostenrijk kun je op straat naar nazisme riekende uniformen dragen, zolang ze maar niet bruin zijn of voorzien van een hakenkruis. Janmaat daarentegen heeft in twintig jaar tijd nog nooit een politieke bijeenkomst belegd. En in Duitsland kwam Franz Schönhuber (ex-voorzitter en mede-oprichter van de Republikaner, red.) nooit verder dan ‘de boot is vol in Duitsland'. Het betekende zijn politieke doodsteek.''

Hoe verklaart u die verschillen in bewegingsvrijheid?
,,Ik kan daar geen verklaring voor geven. In Duitsland, waar die tegendruk het grootst is, wordt vaak gewezen op de Pavloviaanse Nie wieder-Reflex; alles wat gelijkenis vertoont met het nationaal-socialisme of fascisme wordt meteen de kop ingedrukt. Maar waarom het Vlaamse Blok zich in België vrijelijk mag bewegen en de CD in Nederland niet? Ik weet het niet. Ik kijk eigenlijk liever naar de gevolgen van die ‘klimaatsverschillen' dan naar de oorzaken. Filip Dewinters laatste openbare optreden in Nederland duurde bijvoorbeeld niet langer dan één minuut. Op het moment dat hij zijn lippen aan de megafoon wilde zetten, werd hij geboeid afgevoerd.

,,Een en ander zorgt ervoor dat mensen als Janmaat zich uiterst omfloerst moeten uitdrukken. Dus niet ‘vol is vol', of ‘eigen volk eerst', maar ‘CD, u wéét wel waarom'. Janmaat is, dat moet je hem nageven, uiterst bedreven in dat koorddansen. Evenals zijn Duitse collega Schönhuber. ‘Ook joden moeten zich aan de wet houden in Duitsland', merkte hij ooit op. Op deze antisemitische uitlating kun je hem niet vastpinnen.''

Is de verkiezingsnederlaag van extreem-rechts in 1998 terug te voeren op een verscherping van het Nederlandse vervolgingsbeleid?
,,Ten dele. Na het electorale succes van de CD en CP'86 in 1994 kreeg de bestrijding van extreem-rechts in Nederland een krachtige impuls. In 1997 werd een verzwaring van de handtekeningeneis doorgevoerd, die op termijn een aanzienlijke belemmering voor de verkiezingsdeelname van extreem-rechtse partijen ging vormen. Maar ook de aanhoudende berichtgeving over afwezige of incompetente raadsleden, racisme, antisemitisme, drugshandel en de bedreiging van politieke tegenstanders, voorafgaande aan de verkiezingen, mag niet worden onderschat. Daar komt nog bij dat het immigratievraagstuk in 1998 - anders dan in 1994 - geen hot topic was. Partijen als de CD, CP'86 en het Nederlands Blok werden genoodzaakt hun politieke profiel aan te passen.''

Hoe groot is de invloed van extreem-rechts in Nederland, anno 2000?
,,Tamelijk gering. Na de verkiezingen van 1998 - waarbij de verkiezingsaanhang met driekwart afnam - is de CD als partijorganisatie nagenoeg ingestort. Als klap op de vuurpijl werd CP'86 een paar maanden na de verkiezingen verboden. Het totale aantal leden van extreem-rechtse organisaties in Nederland kelderde tussen 1997 en 2000 van 1.500 tot 600.

,,Daar staat tegenover dat de omvang van racistisch en extreem-rechts geweld - lees: bedreigingen, brandstichting, doodslag, mishandeling - de afgelopen jaren licht is gestegen: van 298 gevallen in 1997 tot 313 een jaar later. Het gaat overigens om het topje van de ijsberg; Brits onderzoek wijst uit dat de meeste gevallen van rechts-extremistisch geweld niet gerapporteerd worden. In Groot-Brittannië wordt rekening gehouden met een vermenigvuldigingsfactor tussen de 4 en 40. Vertaald naar de Nederlandse situatie: tussen de 1.200 en 12.000.''

In Groot-Brittannië is ook veelvuldig onderzoek gedaan naar de sociale implicaties van extreem-rechts geweld. De integratie van allochtonen zou erdoor worden afgeremd. Geldt dat ook voor Nederland?
,,Anders dan in Groot-Brittannië komen wij hier niet verder dan holle frasen als ‘het multiculturele drama'. Maar waaruit bestaat dat drama dan precies? Verhuizen ook hier honderden allochtonen per jaar, onder invloed van racistisch geweld? Melden zij hun kinderen ook steeds vaker aan bij ‘zwarte' scholen, uit veiligheidsoverwegingen? Uit Duits onderzoek blijkt dat het taalniveau van derde generatie Turken al jaren daalt. Eén van de verklaringen: zelfverschansing. Een uiterst zorgwekkende tendens.''

Begin jaren negentig concludeerde u dat er in Nederland ‘een onuitroeibare neiging tot bagatellisering van extreem-rechts bestaat'. Bent u die mening nog steeds toegedaan?
,,De schrik zit er, sinds de verkiezingen van 1994, goed in. Maar nog steeds trekken Nederlanders graag vergelijkingen waarin ze er zelf goed vanaf komen. Zo van ‘In Duitsland is het extreem-rechtse geweld veel erger', of ‘Oostenrijkse toestanden zijn in Den Haag niet mogelijk'. Niemand die erop wijst dat de verkiezingsuitslag van 1994 - gemiddeld 11 procent extreem-rechtse stemmen in de vier grote steden, meer dan het CDA - in Groot-Brittannië nooit navolging vond. ,,Nu extreem-rechts in Nederland geen gezicht meer heeft, bestaat het gevaar dat het overheersende beeld van vóór de verkiezingen - incompetente raadsleden, nazistische criminelen - vervaagt. Met alle gevolgen van dien. Want laten we wel wezen: Hans Janmaat is een kat met zeven levens.''