Muur van ontkenning

Joost Oranje
De enquêtecommissie staat voor tientallen vragen: over vrachtbrieven, gezondheidsklachten, een verdwenen recorder.

GOED BESCHOUWD staat er in de parlementaire enquête over de Bijlmerramp een vraag centraal: hoe kon de Nederlandse overheid de nasleep van dit vliegtuigongeluk op zo veel aspecten uit de hand laten lopen? Of, zoals cynici zullen stellen: is er, na die vierde oktober 1992, eigenlijk iets wel goed gegaan?

Dat laatste is natuurlijk zeker het geval, maar kern van de zaak blijft toch dat verschillende overheidsinstanties er in ruim zes jaar niet in zijn geslaagd allerlei vragen, onrust en bange vermoedens te ontzenuwen. Sterker nog: verscheidene malen is er zelfs onjuiste informatie verstrekt, vaak vergezeld van een zweem van bureaucratie en geheimzinnigheid. Zo zei de toenmalige minister Maij-Weggen (Verkeer en Waterstaat) dat het verongelukte toestel geen militair materieel vervoerde, iets wat later wel degelijk het geval bleek te zijn. Haar opvolgster Jorritsma verzekerde de Tweede Kamer meermalen dat het onderzoek naar de vrachtdocumentatie prima was verlopen. Toen, na grote druk van parlement en publieke opinie, een speciale commissie de zaak onderzocht, bleek het tegendeel.

De Rijksluchtvaartdienst (RLD) hield lange tijd vol dat het verarmd uranium, dat als balansgewicht in het staartstuk van het toestel zat, geen enkel gevaar inhield. Later bleek dat diezelfde RLD een waarschuwende notitie van de Amerikaanse luchtvaartdienst FAA over dit onderwerp in een bureaulade had liggen. En het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) stelde in 1993 ,,niet te verwachten'' dat er tijdens de brand uraniumdeeltjes zouden zijn vrijgekomen, een mening die men in september vorig jaar moest herroepen. Het zijn slechts een paar voorbeelden uit de waslijst van incidenten die de Bijlmerramp rijk is. Toch hebben alle verantwoordelijke instanties altijd volgehouden dat, ondanks de lacunes, alles volgens de wet is verlopen. ,,Ambtelijk en reactief gedrag'', zegt een van de leden van de enquêtecommissie daar nu over: ,,Ze hebben vast heel goed naar de regeltjes gekeken, maar de vraag is of er wel genoeg is nagedacht.''

Die typering lijkt treffend voor de afwikkeling van de Bijlmerramp. Veel relevante vragen stuitten bij de autoriteiten op een muur van ontkenning en bagatellisering. De aandacht ging uit naar de oorzaak van de ramp, en opmerkingen over bijvoorbeeld gezondheidsklachten of de lading van het toestel werden niet of onvolledig beantwoord. Met als bijkomend gevolg dat de afgelopen jaren de meest wilde complottheorieen kans kregen tot wasdom te komen.

Nu al lijkt vast te staan dat de enquêtecommissie niet alle essentiele vragen zal kunnen beantwoorden. Zo lijkt het een illusie te veronderstellen dat boven water zal komen wat het vrachttoestel precies aan lading vervoerde. Ook zal hoogstwaarschijnlijk onopgelost blijven waarom de cruciale Cockpit Voice Recorder (CVR), die alle gesprekken in de cockpit opneemt, nooit is geborgen, terwijl de Flight Data Recorder (waarop vluchtgegevens staan) wel is gevonden. Beide apparaten zitten bij elkaar in een oranje doos. Het is in de luchtvaarthistorie zelden voorgekomen dat deze recorders niet zijn gevonden, laat staan de een wel en de ander niet. De verdwijning van de CVR voedt hardnekkige speculaties dat Israelische geheime diensten het opnametoestel hebben ontvreemd om zo te voorkomen dat bekend werd wat er in de cockpit is besproken tussen de bemanning en/of de El Al-leiding in Tel Aviv.

Daarmee is misschien wel het meest gevoelige punt van de enquête aangesneden: de relatie met de Israelische autoriteiten. Hoewel de Israelische regering en El Al formeel altijd hebben beweerd dat ze alle medewerking zouden geven aan het onderzoek, is de praktijk toch anders gebleken. Waarom heeft El Al bijvoorbeeld op 4 oktober 1995 niet op eigen initiatief de vrachtbrieven die betrekking hadden op de lading uit New York overhandigd, maar gebeurde dat pas jaren later, nadat journalisten hadden ontdekt dat deze documenten nooit waren opgevraagd? Waarom weigert het Israelische ministerie van Defensie informatie te verstrekken over een deel van de militaire lading? Waarom werkte het pas in een heel laat stadium mee om meer papieren over de vracht openbaar te krijgen?

Een vraag is ook wat de rol van de geheime diensten is geweest, zeker in relatie tot de bijzondere positie van El Al op Schiphol. De kans dat Israelische ambtenaren of werknemers van El Al over dit soort zaken onder ede kunnen worden gehoord, is miniem. Daarmee is in elk geval een weg naar waarheidsvinding afgesloten.

Toch is er ook winst te halen voor de enquêtecommissie. Veel aandacht zal uitgaan naar de procedures die er op de avond van de ramp zijn gevolgd bij het inzamelen van de vrachtdocumentatie. De vraag waarom de overheid zo laks heeft gereageerd op de voortdurende stroom van gezondheidsklachten zal een belangrijk onderwerp zijn. En het lijkt voor de hand te liggen dat er kritische conclusies zullen worden getrokken over de rampenbestrijding en berging van de wrakstukken in de Bijlmermeer. Ook het gebrek aan openheid en de opstelling van de RLD zullen zeker aan de orde komen.

De enquêtecommissie zal ongetwijfeld zorgen voor spannende openbare verhoren. Tegelijkertijd zal de commissie noodgedwongen vragen onbeantwoord laten. Waardoor de Bijlmerramp nooit een gesloten boek zal zijn.

NRCWebpagina's
21 JANUARI 1999

Zie ook:
Artikelen over de
parlementaire enquête

Kernvragen De belangrijkste vragen zijn: Lading Wat was de exacte lading van het vrachttoestel? Vrachtdocumentatie Op de avond van de ramp is niet de volledige vrachtdocumentatie opgevraagd. Maar onbekend is nog steeds wie de wél aanwezige papieren heeft ingezameld. Hoe kan het dat de vrachtdocumentatie nu nog onvolledig en niet eenduidig is? Recorder en banden Waarom is de Cockpit Voice Recorder, die de gesprekken in de cockpit opneemt, nooit gevonden? Hoe kan een aantal belangrijke video- en geluidsbanden verdwenen zijn? Hebben de vliegers tijdens de vlucht contact gehad met het El Al-hoofdkantoor? Gezondheid Welke effecten heeft de ramp gehad op de gezondheid van bewoners en hulpverleners? Waarom heeft de overheid zo lang gewacht voor er iets met de klachten werd gedaan? Berging Waarom zijn er fouten gemaakt bij de berging van de wrakstukken? Waarom is bijvoorbeeld verarmd uranium uit het toestel zoekgeraakt? Rampenbestrijding Heeft de gemeente Amsterdam de rampenbestrijding niet te veel in eigen hand gehouden? Instanties Welke mensen en instanties zijn er op de rampplek geweest? Wat was de rol van de Israelische inlichtingendiensten? El Al Heeft de afwikkeling van de ramp iets te maken met de positie van El Al op Schiphol? Zijn daarover afspraken tussen de Nederlandse regering en Israel? Route Waarom won het vliegtuig zo slecht hoogte en wat was de route? Wat was de rol van de luchtverkeersleiding?