Vriendelijkheid en gehoorzaamheid zijn troef in het Big Brother-huis. Niet verwonderlijk, volgens de sociale psychologie.

Ellen de Bruin

STOP NEGEN MENSEN die elkaar niet kennen in één huis waar ze niet uit kunnen. Dat moet tot spetterende ruzies leiden, zou je toch denken - zo niet hopen. Mis. Mensen die samen iets moeten ondernemen gaan elkaar vanzelf aardig vinden; als niet-solitair levende diersoort beschikken we nu eenmaal over allerlei bewuste en onbewuste psychologische mechanismen die onze omgang met anderen plezierig laten verlopen.

Alleen al de wetenschap dat we samen iets met iemand moeten doen - bijvoorbeeld aan een opdracht werken - maakt dat we onbewust gemotiveerd raken om diegene aardig te vinden, nog voor we hem of haar ontmoet hebben. In een recent Nederlands onderzoek kregen mensen een karakterbeschrijving van iemand op papier. Tegen de helft van hen werd gezegd dat ze met die persoon aan een taak moesten werken. Wat bleek? Deze groep vond de persoon in kwestie veel aardiger dan de groep mensen die niets met hem of haar te maken zou krijgen. En dat op basis van dezelfde karakterbeschrijving. Dit bleek zelfs op te gaan wanneer, zoals in Big Brother, de persoon in kwestie een concurrent of tegenstander zou worden in de gezamenlijke taak.

Zodra je degene met wie je moet samenwerken ontmoet, helpt fysieke nabijheid om hem of haar aardig te gaan vinden. Scholieren in een klaslokaal, en ook soldaten in een vliegtuig, blijken degene naast wie ze zitten meer te mogen dan de persoon die wat verder weg zit - ook als geen van hen de zitplaats zelf heeft uitgekozen.

Maar mensen die bij elkaar worden gezet, wachten niet passief tot hun onbewuste psychologische mechanismen positieve gevoelens aanmaken. Ze doen ook bewust hun best. Kersverse groepsgenoten praten graag over intieme onderwerpen om elkaar zo snel mogelijk te leren kennen. In het Big Brother-huis gingen de gesprekken al op de eerste avond over seks, relaties en negatieve ervaringen met drugs. Zulke gesprekken hebben nog een ander effect: naarmate mensen elkaar beter leren kennen, gaan ze elkaar ook vanzelf aardiger vinden. Deels door gewenning - hetzelfde mechanisme waardoor je een schilderij dat je aanvankelijk ‘mwah' vond, mooi gaat vinden als je het maar lang genoeg aan je muur laat hangen. Psychologen noemen dit het mere exposure effect. Ook de aanwezigheid van camera's verkleint de kans op ruzies (al treedt na een tijdje natuurlijk wel gewenning op). Als er camera's of spiegels in het spel zijn, gaan mensen erg letten op wat ze zelf aan het doen zijn en zich afvragen of dat wel ‘goed' is. Daardoor zullen ze zich zo vriendelijk mogelijk opstellen en zich sterk aan regels houden. In een Amerikaans onderzoek bleek dat kinderen die zich in een ruimte met een grote spiegel bevonden, minder snoepjes stalen als de onderzoeker even weg was, dan kinderen in een ruimte zonder spiegel. Als mensen met hun neus op hun eigen gedrag worden gedrukt, denken ze meer aan regels en normen.

De gehoorzaamheid die de bewoners van het Big Brother-huis aan de dag leggen, kan hier deels door worden verklaard. Veel kijkers vragen zich af waarom de deelnemers niet collectief in opstand zijn gekomen tegen de domme opdrachten die ze moesten vervullen: borduren, postcodes uit het hoofd leren, ballonnen opblazen. Zeker in het begin zal de aanwezigheid van de camera's ervoor hebben gezorgd dat ze deden wat ‘hoort'. Daarnaast is het natuurlijk moeilijk om bondgenoten te zoeken voor een protestactie, als je niet zeker weet of je daarmee niet de sympathie van de medebewoners en de kijkers verliest. En dús je kansen op een kwart miljoen gulden verspeelt. Maar ook van nature zijn mensen sterk tot gehoorzaamheid geneigd. Dat bleek uit experimenten van Stanley Milgram, uit de vroege jaren zestig. Daarin bleven mensen braaf elektrische schokken uitdelen aan een kermende, schreeuwende en uiteindelijk zwijgende collegaproefpersoon. De schokken waren gelukkig nep, maar de gehoorzaamheid schrikbarend echt.

Milgrams verklaring luidde dat mensen van jongs af aan worden opgevoed om gehoorzaam te zijn. De meeste mensen zijn graag gehoorzaam, omdat niet nadenken psychische energie uitspaart. Als ze verwachten dat iemand anders voor ze nadenkt, vinden ze dat vaak wel best. In Milgrams experimenten konden proefpersonen het nadenken over de implicaties van hun eigen gedrag afschuiven op de onderzoeksleider, zodat ze zelf niet meer hoefden - en het dus ook niet deden. Hetzelfde mechanisme zorgt ervoor dat er in groepen zonder duidelijke leider een ‘gedeelde verantwoordelijkheid' kan ontstaan, die ertoe leidt dat iedereen een afwachtende houding aanneemt. Zo kan het gebeuren dat niemand iets doet als iemand in de tram in elkaar wordt geslagen of een epilepsieaanval krijgt. Het bystander effect wordt dit wel genoemd. Ook in hun eentje, zonder groep of leider, denken mensen vaak niet na. Die toestand van mindlessness werd aangetoond in een Amerikaans onderzoek over voordringen bij het kopieerapparaat. Mensen die vroegen ‘Mag ik even voor, want ik moet kopieën maken?' werden even vaak voorgelaten als mensen die vroegen ‘Mag ik even voor, want ik heb haast?' en vaker dan iemand die zonder reden vroeg of hij even voor mocht. Wie wil voordringen, kan dus beter een placeboreden geven dan geen reden, want het valt ‘mindless' mensen niet op dat je niet écht iets zinnigs zegt - als de vorm van je verzoek maar klopt.

Dit betekent ook dat presentator Rolf Wouters een hoop raars aan de deelnemers had kunnen vragen, want voor de Big Brother-opdrachten bestond immers nog geen vaststaand ‘format'. Het is een ambigue situatie, door Veronica vrij in te vullen. En de deelnemers gehoorzamen wel, want ze wisten toch niet wat ze konden verwachten. Gelukkig voor hen zijn de opdrachten die ze krijgen uiterst braaf.

Je zou verwachten dat de vriendelijkheid en gehoorzaamheid van de deelnemers zou afnemen naarmate ze gewend raken aan de camera's en als ze een positie in de groep verworven hebben. Onderlinge irritaties en ongehoorzaamheid krijgen dan meer kans. Maar doordat de samenstelling regelmatig verandert, blijft het een onwennige, ‘nieuwe' groep, met alle braafheden van dien. Althans, tot vorige week. Nu bestaat de groep geheel uit mensen die er al vanaf het begin bij zijn... Ruud, Karin, Willem, Bart en Maurice. Zou er dan toch nog iets spectaculairs gaan gebeuren?