Muziek die blijft verwonderen

Jos van Veldhoven is dirigent en artistiek leider bij de Nederlandse Bachvereniging. ,,Een stuk van Bach is altijd raak.''

Mischa Spel

MEER DAN DE helft van alle tijd die Jos van Veldhoven met muziek bezig is, besteedt hij aan Bach. Waarom staat hier juist deze noot? Hoe heeft hij deze tekst in muziek omgezet? Wat is het ideale tempo voor dit koraal? Het voorbereiden van geniale muziek vergt tijd, legt Van Veldhoven (1952) uit. Veel tijd. Maar hij vindt het heerlijk. ,,Toen ik in 1983 werd gevraagd voor mijn huidige functie, was ik dolblij. Het betekende immers dat ik me nog meer met Bach kon bezighouden!''

Voor een musicus is werken aan de muziek van Bach pure luxe, vindt Van Veldhoven. Een stuk van Bach is altijd raak. Nergens laat hij de spanning van zijn muzikaal betoog verslappen, en nooit verloopt dat betoog precies zoals de luisteraar zou verwachten. Van Veldhoven: ,,Een cantate van Bach is soms vergelijkbaar met een geniale preek. De inhoud is zo overtuigend, omdat de vorm volmaakt in elkaar zit. Er staat geen noot te veel. In de koralen van Telemann zijn de alt- en de tenorpartij vulstemmen, dodelijk saai om te zingen. Maar bij Bach zijn alle stemmen even interessant in de manier waarop de harmonie, melodie en het contrapunt verlopen. Dat maakt zijn muziek ook zo uniek en veeleisend. Je kunt nooit even wegdromen. Anders mis je meteen een wezenlijk onderdeel van zijn muzikaal verhaal.''

Als Van Veldhoven met Bach bezig is, zwijgt het verlangen naar iets anders. De late Stravinsky, de late opera's van Mozart - het kost hem geen moeite om een rijtje toondichters te noemen die Bachs genius evenaren. Maar als Bach op zijn lessenaar staat, ligt daar het begin- en eindpunt van zijn belevingswereld. ,,Bach eist me totaal op. Wanneer ik een stuk bestudeer, stel ik mezelf zoveel mogelijk vragen om het geheim achter zijn noten een beetje te achterhalen. Dat duurt vaak een hele tijd, en dan nog heb ik nooit het gevoel dat ik zo'n werk werkelijk volkomen doorgrond.

,,Het idee dat Bach ooit gewoon met een wit vel papier is begonnen, dat is zo intrigerend. Waarom besluit hij een tekst nu juist met die structuur of dat thema aan te vatten? Of tot een bepaalde instrumentatie? De combinatie van toonsoorten en motieven die hij gebruikt? Dat zijn vaak al enorme vondsten. En vervolgens is er die grenzeloze creativiteit, elke maat opnieuw. Vergelijk het met de muziek van Händel: een zeer bewonderenswaardig componist die Bach in instinct voor theater overtreft, maar óók regelmatig passages schrijft die niet meer dan kundig zijn. Dat is bij Bach ondenkbaar. Elke sequens, elke baslijn is verrassend en onmisbaar in het geheel.''

Natuurlijk, in het land met de levendigste Matthäus Passion-traditie ter wereld is het voor een dirigent niet altijd eenvoudig die onbevangenheid te bewaren en ook een dergelijk standaardwerk keer op keer weer fris aan te vatten, erkent Van Veldhoven.

,,Er is altijd het gevaar van de routine, maar daar moet je de strijd mee aangaan. Elk jaar opnieuw teruggaan naar de tekst en de partituur. Daarin vind je vanzelf nieuwe invalshoeken. Er is heel veel muziek die ik voor geen goud jaarlijks uit zou voeren. Maar Bach wel. Zijn muziek blijft verwonderen. Dat is nu juist het bijzondere.''

Een van de karakteristieken van Bach is dat hij in alle genres specialist lijkt te zijn, vindt Van Veldhoven. ,,Klaviermuziek als de Kunst der Fuge of het Wohltemperierte Klavier - het zijn allemaal topwerken in hun genre. Geheel vanuit de mogelijkheden van het klavier gedacht, en niet voor niets door alle generaties na Bach bewonderd. Maar vervolgens neem je zijn vioolmuziek ter hand, en dan geldt precies hetzelfde. En voor de vocale muziek geldt het óók! Het is toch ongelofelijk dat één componist op zoveel gebieden een norm kan stellen?

,,Het is aanlokkelijk om stil te staan bij Bach als persoonlijkheid. Er bestaat een enkele beschrijving, die hem typeert als een snelle en slimme man. En bovenal: een uitgesproken polyfoon denker. Wanneer Bach zelf klavecimbel speelde, was hij in staat zes partijen tegelijkertijd in de gaten te houden, te corrigeren en van commentaar te voorzien. Dat duidt op een bepaald soort geest, die je in zijn muziek weerspiegeld ziet. En de veelzijdigheid van zijn muziek tekende hem vermoedelijk ook als dirigent, speler en repetitor. Ik stel me Bach voor als een fanatiek en compromisloos musicus van de goede soort, alleen in muziek werkelijk geïnteresseerd. In zijn loopbaan als Thomascantor ging Bach door omstandigheden steeds minder verdienen, maar op zijn muziek heeft dat nooit enige invloed gehad. Hij ging gewoon stug door met het componeren van geniale muziek. Dat moet dan wel een heel goed karakter zijn geweest!''

Koor en Barokorkest van de Nederlandse Bachvereniging o.l.v. Jos van Veldhoven. Programma met muziek rondom de lijdenstijd: 9 maart Westerkerk, Amsterdam; 10 maart O.L. Vrouwekerk, Maastricht; 11 maart Martinikerk, Groningen; 13 maart De Doelen, Rotterdam.

Matthäus Passion: 20 t/m 22 april, Grote Kerk, Naarden. 12 t/m 19 maart op diverse locaties. Reserveren (030) 251 34 13