De theorie en de praktijk

In Stuttgart is de Internationale Bach-Akademie te vinden. Oprichter is de Duitse dirigent Helmuth Rilling.

Willem Wansink

Helmuth Rilling (Foto: A.T. Schaefer)

'VOOR MIJ IS Johann Sebastian Bach de muzikale leraar par excellence. Hij heeft alle componisten na hem beïnvloed. Dat begint bij zijn zoons. Het gaat via Haydn en Mozart door naar Mendelssohn-Bartholdy, Schumann en Hindemith. Strawinsky en Krzysztof Penderecki, de moderne Poolse componist, zijn door hem geïnspireerd. Zonder Bach zou Penderecki nooit zijn Lukas-Passion hebben kunnen schrijven.''

De Duitse dirigent Helmuth Rilling is een erkend Bach-expert. Volgens Rilling is Johann Sebastian Bach een van de belangrijkste componisten in de muziekgeschiedenis, mogelijk ,,de grootste überhaupt''.

Rilling (66) bracht alle werken van Bach op cd uit, ook de h-Moll-Messe en de 195 geestelijke cantates (Rilling: ,,De werkplaats van Bach: allemaal voorstadia van latere wereldlijke cantates''). In totaal werkte Rilling mee aan 172 cd's; begin maart hebben de laatste opnamen plaats. Rilling is niet alleen in Duitsland of Oostenrijk gevierd als dirigent. Ook in de Verenigde Staten, Latijns Amerika, Rusland, Japan en Israel heeft hij ontelbare gastconcerten gegeven - met werken van Bach, maar tevens van Brahms, Mahler, Bruckner en Schubert.

Rilling studeerde in Stuttgart en Rome. Zijn loopbaan begon hij als organist en cantor (kerkelijk muziekleider) van Stuttgart. Sinds 1981 leidt hij de door hem opgerichte Internationale Bach-Akademie in Stuttgart.

De Bachakademie in Stuttgart (Foto: H. Hatt)

Rilling laat de theorie en de praktijk graag samenvallen. Deze week geeft hij in de avonduren een reeks 'gespreksconcerten' over Bachs cantates. Samen met solisten, koor en orkest tracht hij in een 'persoonlijke dialoog' de structuur en betekenis van diverse werken bloot te leggen.

Bach domineert zijn bestaan, stelt Rilling. Zonder Bach ,,zou mijn leven veel armer zijn'', zegt hij. ,,Johann Sebastian Bach is erin geslaagd om muziekvormen uit vroegere tijden, uit de zestiende en zeventiende eeuw, samen te vatten. Daarnaast verwerkte hij destijds actuele elementen zoals Vivaldi's concerten, dansvormen uit de Franse, Duitse en Britse wereld. Die combinatie spreekt mij aan.''

Bach is méér dan alleen muziek, stelt Rilling. ,,In zijn werk bracht hij de principes van ordening en vrijheid met elkaar in evenwicht. Zijn muziek is steeds prachtig geordend, zijn structuren zijn goed geconcentreerd. Toch beperkt hij zich niet. Hij is erin geslaagd zich heel vrij uit te drukken. Juist daarom is zijn betekenis nu nog zo groot. Ook in het menselijke leven, in de samenleving als geheel, is de spagaat tussen ordening en vrijheid van eminent belang. De vraag is hoe je die twee uitersten op een harmonische manier met elkaar verbindt.''

Helmuth Rilling is geen historiserende Bach-liefhebber, maar een interpretator. Een exacte reconstructie is volgens hem onmogelijk. Zoals vroeger kun je Bach niet spelen, meent Rilling: ,,De instrumenten zijn anders, de mensen zijn anders.''

Hij leerde het vak van dirigent bij de legendarische Leonard Bernstein in New York: ,,Bernstein heeft veel invloed op mij gehad. Zowel op technisch als op menselijk gebied heb ik van hem geleerd. Niet autoritair met mensen omgaan, maar met overtuigingskracht; weten hoe het degenen gaat die voor je zitten.''

Dit jaar geeft de 'Bach-paus' concerten in de Oostenrijkse steden Wenen en Salzburg. De toetreding van de extreem-rechtste FPÖ heeft Oostenrijk in de ogen van velen omstreden gemaakt. Rilling laat zich daardoor niet weerhouden. ,,Nee'', zegt Rilling, getrouwd met een joodse vrouw: ,,Ik blijf niet weg. Speciaal als Duitser heb ik geen recht in Wenen iets af te zeggen, omdat de politieke situatie in Oostenrijk zich in een mij onwelgevallige richting ontwikkelt.''

Rilling heeft nooit in Nederland opgetreden. ,,Dat kan aan de manier liggen waarop Bach in Nederland wordt geïnterpreteerd. Misschien wordt in uw land iets te historisch over hem gedacht. Er zijn andere interpretaties mogelijk. Wie kan tenslotte beweren dat zijn visie op Bach de enig juiste is?''