Langzaam vreet de inkt om zich heen

De muziekhandschriften van Bach worden bedreigd door inktvraat. De watermethode of de papiersplijtmethode moet de kostbare nalatenschap redden.

Michèle de Waard

DE MEESTERWERKEN van Bach sterven een stille dood. Eerst wordt het muziekblad onscherp, dan verkleurt het, vervolgens beginnen de noten door te lopen, daarna breekt het blad af en vallen er gaten in het papier. ,,Is het eenmaal zover, dan kom je er nooit meer achter wat er stond. Dat is het einde van het muziekblad'', zegt Hartmut Böhrenz. De kleine, bedachtzame Böhrenz is hoofd van de restauratieafdeling van de imposante Staatsbibliothek in Berlijn.

Reproducties in het Bach-archief in Leipzig

Het monumentale, vooroorlogse gebouw, dat keizer Wilhelm II nog heeft geopend, staat volledig in de steigers. De vleugel waar Böhrenz werkt, verkeert in dezelfde staat van verval als een deel van de muziekhandschriften van Bach. Alleen is de restauratie van de bibliotheek in het hart van de stad, Berlin-Mitte, al tien jaar in volle gang en laat het herstel van Bachs handschriften nog op zich wachten.

In totaal 13.500 bladen omvat de nalatenschap van de beroemde componist. Tachtig procent daarvan wordt bewaard in een speciaal bewaakte, vensterloze opslagkamer in de Baustelle aan Unter den Linden. ,,De handschriften van Bach zijn een van de grote schatten van onze bibliotheek'', zegt Böhrenz. ,,Er zitten werken bij als Messe in H-Moll, de Matthäus Passion, de Brandenburgse concerten en de Bach-cantates. Kostbare werken waarvan de waarde op bijna 400 miljoen mark wordt geschat. Daarnaast bezit de bibliotheek ook nog eens 100.000 pagina's handschriften van de zonen en leerlingen van Bach. Maar een deel van de muziekhandschriften wordt ernstig bedreigd door de gemene 'inktvraat'. De inkt vreet het papier langzaam weg en uiteindelijk ziet het manuscript er uit als een gatenkaas waarin iemand zijn sigaretten heeft uitgedrukt. 'Bachs noten roesten weg', schreef een Berlijnse krant bezorgd omdat de zogenoemde ijzergallusinkt, die Bach gebruikte, een proces van roestvorming in werking zet. Liefst tweederde van de handschriften is in meer of mindere mate beschadigd door de inktvraat. Bijna twintig procent is er bijzonder ernstig aan toe. De noodkreet van de Vrienden van Bach klonk vorig jaar dermate wanhopig, dat bondskanselier Gerhard Schröder inmiddels steun heeft verleend aan het opgerichte Bach Patronat om het kostbare cultuurgoed voor vernietiging te behoeden. Want met de restauratie van de werken, waarmee deze zomer halverwege het Bach-jaar zal worden begonnen, zijn ettelijke miljoenen gemoeid. Hoewel inktvraat al sinds het eind van de negentiende eeuw een bekend verschijnsel is, ontdekten onderzoekers slechts enkele jaren geleden wat de fatale werking van het vernietigingsproces precies is. Zo komt door de inkt in de loop der jaren een agressief zuur vrij en treedt tevens ijzeroxydatie op. Daarom worden de werken van Bach in een afgesloten donkere ruimte bewaard met een temperatuur van achttien graden en vijftig procent luchtvochtigheid, want koelte vertraagt het erosieproces. Ook licht is dodelijk voor de handschriften, zegt Böhrenz. Hij verwijst naar de Codex Leicester van Leonardo da Vinci, die nu (dankzij eigenaar Bill Gates) in Berlijn te zien is, maar uitsluitend met bijzonder spaarzame belichting.

Twee Oost-Duitse onderzoekers ontwikkelden enkele jaren geleden de zogenoemde 'papiersplijtmethode' waarmee de inktvraat te lijf kan worden gegaan. ,,Door aan de voor- en achterkant van de beschadigde bladmuziek papier te plakken dat in een speciale gelatine is gedompeld, is het mogelijk het blad te splitsen'', legt Böhrenz uit. Er wordt een nieuw blad tussen de beide muziekhelften geplakt en met speciale machines, waarover de Staatsbibliothek inmiddels ook beschikt, wordt het papier weer tot één vel geperst. Via deze methode kunnen de ernstigste beschadigingen in ieder geval worden hersteld. Critici van de methode beweren echter dat de papiersplijtmethodiek het originele muziekblad kan beschadigen. Böhrenz heeft evenwel goede resultaten gezien. ,,De brieven van Goethe zijn volgens de papiersplijtmethode geweldig mooi hersteld'', vindt Böhrenz. ,,Maar Bach is zo waardevol dat we geen enkel risico willen lopen.'' Daarom heeft Böhrenz de hulp ingeroepen van het Instituut Collectie Nederland (ICN) in Amsterdam, dat een eigen chemische methode heeft ontwikkeld die bijzonder succesvol blijkt te zijn. Al sinds 1993 verricht dit instituut intensief onderzoek naar de oorzaken en mogelijke bestrijdingsmethoden van inktvraat. Uitvinder is de chemicus Han Neevel. Hij heeft een proces ontwikkeld om de afbraak van het papier volledig te stoppen. De Staatsbibliothek heeft het instituut in Amsterdam gevraagd om een vergelijking te maken van diverse methoden die tegen inktvraat zijn ontwikkeld en tevens een analyse van de risico's te maken. ,,Onze zogenoemde watertherapie van Neevel komt daarbij als beste uit de bus'', zegt Judith Hofenk-de Graaff in Amsterdam. Zij leidt het onderzoek, waarvan het eerste deel inmiddels is afgesloten. De watermethode, die zich volgens Hofenk-de Graaff in diverse gevallen als 'bijzonder geslaagd' heeft bewezen, komt er in feite op neer dat de ijzerionen worden ingekapseld met een speciale organische fosforverbinding. Het beschadigde papier wordt gedompeld in twee soorten wateroplossingen van calciumfytat en calciumbicarbonaat.

,,Deze methode staakt het degradatieproces en biedt de beste bescherming voor de Bach-handschriften'', meent Hofenk-de Graaff. Zij beschouwt de opdracht uit Berlijn als een pluim op de hoed en een erkenning van het werk van haar instituut. ,,Herstel van de zwaargehavende H-Moll Messe is voor ons natuurlijk een belangrijke drijfveer bijzonder zorgvuldig te werk te gaan.''

Böhrenz heeft hoge verwachtingen van Neevels methode, die hij als ,,briljant'' omschrijft. Vol spanning wacht hij de resultaten af uit Amsterdam die hij over enkele maanden hoopt te krijgen. ,,Dan kunnen we beginnen met herstel van dit bijzondere cultuurgoed'', zegt Böhrenz. ,,Voor mij staan de muziekhandschriften van Bach op hetzelfde niveau als de brieven van Kant en Einstein. Het zijn eersteklas kostbaarheden, die we zo lang mogelijk voor de komende generaties moeten zien te behouden.''