Een muzikale familie

Niet alleen Johann Sebastian maar ook zijn zonen en neven beschikten over muzikaal talent. Is muzikaliteit erfelijk of is het een kwestie van heel hard oefenen?

Marcel aan de Brugh

GLORIA LENHOFF heeft een IQ van 65. Het lukt haar niet om 5 en 3 bij elkaar op te tellen. Gloria is inmiddels de veertig gepasseerd en heeft onlangs haar vijfde CD uitgebracht. Zij is sopraan, heeft een repertoire van meer dan tweeduizend nummers en zingt in twintig talen. Gloria lijdt aan het Williams syndroom. In al haar lichaamscellen ontbreekt op chromosoom 7 (elke lichaamscel telt 46 chromosomen) een stuk erfelijke informatie.

Wat maakt Gloria Lenhoff zo muzikaal? Zit 'm dat in het ontbreken van een stuk DNA? ,,Zouden ze minder muzikaal zijn zonder dat gen-defect'', vraagt componist Dalit Warshaw zich af op de website van de patiëntenvereniging. Warshaw geeft muziekles aan patiënten met het Williams syndroom. Het valt hem op dat zij gemiddeld veel muzikaler zijn dan de doorsnee leerling, hoewel hij erkent dat hij in allebei de groepen duidelijke niveau-verschillen aantreft.

Is muzikaliteit terug te voeren op een bepaalde combinatie van genen? De familie Bach kent een muziekgeschiedenis van meer dan 200 jaar. Zeker honderd leden van de familie waren actief in de muziek, bijvoorbeeld als organist of als componist. Is muzikaliteit erfelijk? De dochters van de wereldberoemde boksers Mohammed Ali en Joe Frasier stonden kortgeleden tegenover elkaar in de ring. Zit het boksen hun in het bloed? Of was het de stimulerende omgeving waarin ze opgroeiden, die hen deed kiezen voor deze sport?

De zoektocht naar de erfelijkheid van muzikaliteit voert snel naar mensen als Gloria Lenhoff. Het Williams syndroom kenmerkt zich niet alleen door een zogeheten elfjesgelaat (hoog voorhoofd, smalle onderkaak, brede mond en vaak grote oorschelpen) en problemen met bijvoorbeeld het hart. Patiënten zijn over het algemeen ook buitengewoon opgewekt. Ze heten extreem muzikaal en verbaal begaafd te zijn. Maar in de Bach-familie komen, voor zover bekend, de lichamelijke kenmerken van het Williams syndroom niet voor. Het is dus onwaarschijnlijk dat deze ziekte in de familie heerste.

Wat maakt patiënten met het Williams syndroom eigenlijk zo muzikaal? Is dat aanleg? Talent? Drie Britse psychologen schreven onlangs in het vakblad Behavioral and Brain Sciences dat muzikaliteit, of in bredere zin talent, niets met genen te maken heeft. Tenminste, ze zijn niet doorslaggevend. Volgens hen leiden alleen bloed, zweet en tranen tot uitzonderlijke prestaties. Uit eerder onderzoek bleek dat leerlingen op een muziekschool allemaal zo'n 3.300 uur aan oefening nodig hadden om het hoogste niveau te bereiken. Schaatser Gianni Romme had vroeger een abominabele lichaamscoördinatie. Maar na vele jaren van intensieve training glijdt hij nu soepel over het ijs. Twee weken geleden werd hij wereldkampioen all round schaatsen.

Uit recent Brits onderzoek is trouwens gebleken dat niet alleen de oefentijd een belangrijke voorspeller is voor het te bereiken niveau. Ook het vermogen om instructies te begrijpen heeft een duidelijke voorspellende waarde. Bovendien speelt het zelfbeeld een rol. Dat wordt mede bepaald door mensen waaraan men zich spiegelt. Als dat per ongeluk een muziekhater is, dan zal de pianoles weinig opleveren.

De centrale vraag is: kan iedereen na 3.300 uur oefening het hoogste niveau van die muziekschool bereiken? Ligt voor iedereen een wereldkampioenschap schaatsen in het verschiet, mits er keihard wordt getraind? Dat is een vraag die op dit moment onmogelijk is te beantwoorden. Want daarvoor is bijvoorbeeld een definitie van muzikaliteit nodig. En wat wordt daaronder verstaan? Het is niet duidelijk of dat te maken heeft met bijvoorbeeld de gevoeligheid van de oren, of met het vermogen om tonen of melodieën te herkennen. Misschien draait alles om de verwerking van muzikale informatie. Of om de juiste aansturing van vingers, stembanden dan wel middenrif.

En als er al een definitie van muzikaliteit te geven is, hoe vertaalt zich dat in biologische processen? Gaat het dan om de positie van de haarcellen in het oor, die gevoelig zijn voor bepaalde geluidsfrequenties? Gaat het om patronen van activiteit tussen zenuwcellen in de hersenen? Gaat het om de zenuwverbindingen tussen hersenen en spieren? Wellicht gaat het om een complex van eigenschappen. Welke dat zijn, is nog niet bekend.

Zolang er geen biologische definitie van muzikaliteit bestaat, is er weinig te zeggen over de erfelijkheid van deze eigenschap. Het is waarschijnlijk dat erfelijke factoren een rol spelen, dat maken de patiënten met het Williams syndroom duidelijk. Maar ook de invloed van de omgeving is sterk. Misschien speelde dat een rol bij de familie Bach. Bespeelt een aanzienlijk deel van de familie een instrument, dan zullen nakomelingen gemakkelijker naar het orgel of de viool grijpen. En heeft een familie eenmaal een reputatie van muzikale genialiteit, dan zullen de nakomelingen op zijn minst enige druk voelen om die reputatie in stand te houden.