De Koude oorlog nam, met de neerlating van het IJzeren gordijn, een aanvang, Amerika gaf West-Europa de eerste aanzet tot integratie, het verslagen Duitsland werd in dat Europa ingebed, de fundering van de welvaartsstaat werd gelegd. Beslissend was de visionaire doortastendheid van een handvol Amerikanen onder leiding van een generaal die politicus was geworden: George C. Marshall, in de Tweede Wereldoorlog stafchef van de Amerikaanse strijdkrachten en in februari 1947 door president Harry Truman benoemd tot minister van buitenlandse zaken.

Twee jaar na de capitulatie van nazi-Duitsland lag Europa nog altijd in puin. Het wilde niet vlotten met de wederopbouw, de economische produktie stagneerde onder het niveau van voor de oorlog. Miljoenen waren de door oorlog geteisterde gebieden in het Oosten van het continent ontvlucht en leden een armzalig bestaan. In de extreem koude winter van 1946-'47 had Europa op grote schaal steenkolen moeten importeren. Daarna dwong de verzengend droge zomer van 1947 tot graanimporten. Er ontstond een acuut gebrek aan dollars. In veel landen was sprake van ontreddering, voedseltekorten en sociale ontwrichting. En ondertussen dreigde, vanuit Moskou, Stalin.

Groot-Brittannië was fysiek uitgeput, Duitsland was verwoest en bezet, in Frankrijk en Italië zaten communistische ministers in de regering. In de Verenigde Staten groeide het besef dat de Amerikanen zich niet zo snel uit Europa konden terugtrekken als aanvankelijk de bedoeling was geweest. De coalitie van de vier geallieerde mogendheden tegen Hitler begon uit elkaar te vallen nu het over de vraagstukken van de Europese wederopbouw, de toekomst van Duitsland en Duitse herstelbetalingen ging.

In februari 1947 liet de Britse regering aan de Amerikanen weten dat ze niet langer in staat was om de Griekse regering te steunen in de burgerooglog tegen de communisten. Marshall, net benoemd tot minister van buitenlandse zaken, sprak van de ,,eerste crisis van een serie die de Sovjet-invloed kan uitbreiden naar Europa, het Midden-Oosten en Azië''. Een maand later kondigde president Truman in het Congres de 'Truman-doctrine' aan: de Verenigde Staten verplichtten zich om wereldwijd de expansie van de Sovjet-Unie een halt toe te roepen. Griekenland - en Turkije - kregen financiële en militaire steun.

In Moskou kwamen in maart de ministers van buitenlandse zaken van de geallieerden bijeen om voor de zoveelste keer over Duitsland te praten. Na een persoonlijk onderhoud met Stalin kwam Marshall tot de conclusie dat de Sovjet-Unie de economische en politieke ontreddering van Europa voor haar eigen doeleinden wilde gebruiken. ,,Wees geduldig en word niet bedroefd'', zei Stalin tegen Marshall. Op de thuisreis besloot Marshall dat Amerika de ineenstorting van West-Europa diende te voorkomen. Terug op het State Department zette Marshall zijn medewerkers aan het werk onder leiding van George Kennan, een briljante diplomaat die net was teruggekeerd van de Amerikaanse ambassade in Moskou vanwaar hij in 1946 het befaamde Long telegram had verzonden waarin de indamming van de Sovjet-Unie was bepleit.

Haast was geboden. Begin 1947 hadden de communisten in Polen de macht overgenomen, eind mei 1947 namen ze de macht over in Hongarije. Uit Duitsland telegrafeerde de Amerikaanse bevelhebber van het bezettingsleger, generaal Lucius Clay: ,,De crisis is nù. De Duitsers staan op het punt van verhongering.'' Er was nog iets. De Europese import uit de Verenigde Staten was zeven keer zo groot als de Europese export naar de VS, met als gevolg enorme tekorten op de handelsbalans en een acuut gebrek aan dollars. Deze financiële situatie was onhoudbaar. Er dreigden devaluaties en hyperinflatie. De dollarschaarste in Europa moest onmiddellijk worden verlicht.

De Amerikanen waren zich er van bewust dat de aanpak van de economische crisis in Europa verregaande politieke en strategische implicaties had. De invloedssfeer van de Sovjet-Unie moest worden beperkt en dat kon alleen maar door de economische en politieke stabiliteit in West-Europa te herstellen. Daarnaast ging het om de vraag wat er met Duitsland, bezet door de vier geallieerde mogendheden, moest gebeuren. Een plan van oud-minister van financiën Henry Morgenthau om de Duitse industrie volledig te onttakelen en het land tot een agrarische economie om te vormen, werd terzijde geschoven. De adviseurs van Marshall kwamen tot de conclusie dat voor het herstel van Europa de industriële wederopbouw van Duitsland onontbeerlijk was en dat een hersteld Duitsland moest worden geïntegreerd in Europa. Amerika met zijn onuitputtelijke economische macht diende hiervoor te zorgen. Dit vormde de grondslag voor de Europese eenwording die sindsdien gestalte heeft gekregen, en voor de Duitse politiek van verankering in West-Europa. Economisch herstel van West-Europa, oplossing van de Duitse kwestie en politieke indamming van de Sovjet-Unie gingen hand in hand.

Het Marshallplan bevatte vier punten: een omschrijving van de dreigende ineenstorting van Europa, de noodzaak van een Europees initiatief voor actie, de Amerikaanse bereidheid tot steun aan de wederopbouw en een uitnodiging aan alle Europese landen om deel te nemen. De voorwaarden waren zodanig, dat de Sovjet-Unie vrijwel zeker niet zou meedoen. Maar tot grote schrik van de Amerikanen verscheen Molotov in juli met een delegatie van honderd adviseurs op de conferentie waar de wederopbouw zou worden uitgewerkt. Terwijl Parijs in de ban was van een hittegolf moesten diplomaten van zestien Europese landen programma's opstellen om voor de Marshallhulp in aanmerking te komen. Duitse vertegenwoordigers waren niet aanwezig, want Duitsland was nog bezet gebied.

Molotov verliet na enkele dagen de vergadering, de laatste mogelijkheid om een breuk in Europa te voorkomen was mislukt. Onder druk van Moskou maakten Polen en Tsjechoslowakije vervolgens bekend dat ze zich eveneens uit het Marshallplan terugtrokken. In ijltempo sloot de Sovjet-Unie vervolgens handelsakkoorden met haar nieuwe Oosteuropese satellietstaten - het 'Molotov-plan' dat later werd omgevormd tot de Comecon - en in september riep de Cominform, een inderhaast opgerichte internationale communistische strijdorganisatie, op tot oppositie tegen het Marshallplan. In Frankrijk staakten de communistische vakbonden tegen de Marshallhulp en toen in Nederland, april 1948, het eerste schip met 'Marshall-graan' aankwam, sneerde De Waarheid: ,,De Noorddam met verkiezingsgraan''.

Opgejaagd door de crisis stelden de Europese landen in ijltempo hun programma's op om voor de Amerikaanse hulp in aanmerking te komen. In september 1947 reisde een delegatie met de Queen Mary naar de Verenigde Staten om de plannen aan Marshall aan te bieden. De Europeanen vroegen twintig miljard dollar, Truman maakte er zeventien miljard van om het Congres niet te zeer te laten schrikken en uiteindelijk keurde het Congres een bedrag van dertien miljard dollar goed. Ter uitvoering van de Marshallhulp werd de Organisatie voor Europese Economische Samenwerking (OEES) opgericht, die later werd omgevormd tot de OESO, de club van inmiddels vijfentwintig geïndustrialiseerde landen. Het hoofdkwartier kwam in Parijs.

Europa was intussen wel degelijk argwanend jegens de Amerikaanse bedoelingen. De Britse Labourregering was bang dat de nationalisaties van de industrie zouden moeten worden teruggedraaid, en de Fransen verzetten zich aanvankelijk heftig tegen het vooruitzicht dat Duitsland zich economisch zou herstellen. Maar de Verenigde Staten zetten hun tweesporenbeleid van Westeuropees herstel en inperking van de Sovjet-invloed onverminderd voort. In het juli-nummer van het toonaangevende blad Foreign Affairs verscheen een artikel gesigneerd door X, getiteld The sources of Soviet conduct. Spoedig was duidelijk dat het geschreven was door Marshalls assistent George Kennan en dit artikel vormde de intellectuele bezegeling van wat voortaan de containment policy zou heten. De wereld was in twee kampen verdeeld en de Verenigde Staten leidden het 'vrije, westerse, kapitalistische kamp' tegen het totalitarisme van de commando-economie en de eenpartij-dictatuur van de Sovjet-Unie. De gelegenheidsalliantie tegen Hitler was definitief uiteen gevallen.

Nadat de Londense conferentie van de ministers van buitenlandse zaken van de geallieerden over een Duitse vredesregeling eind 1947 was mislukt, zetten de Verenigde Staten haast achter de samenvoeging van de Westerse bezettingszones in een gedeeld Duitsland. Bij de Amerikaans-Britse 'Bi-zone' sloot zich ook de Franse zone aan. De kaarten in Europa waren nu geschud. Begin 1948 vond een communistische staatsgreep in Tsjechoslowakije plaats, werd het Marshallplan ondertekend, werd in de westelijke zones van Duitsland de D-mark geïntroduceerd, begon de Russiche blokkade van Berlijn, gevolgd door de geallieerde luchtbrug om de Berlijners van D-marken en van levensmiddelen te voorzien.

De Marshallhulp speelde bij dit alles een sleutelrol. Niet alleen wegens de dollars waarmee Amerikaanse goederen, grondstoffen en machines konden worden gekocht en het welbegrepen Amerikaanse eigenbelang werd gediend, maar vooral wegens de visie waarmee het wederopbouwprogramma was opgezet. De Europese landen, die kort daarvoor nog met elkaar een moorddadige oorlog hadden gevoerd, werden tot samenwerking gedwongen. Marshall en zijn medestanders beseften het immense gevaar van Sovjet-invloed - of regelrechte Sovjet-overheersing - in het verscheurde, uitgeputte Europa. En ze hadden de grootmoedigheid om het verslagen Duitsland te helpen bij zijn wederopbouw.

Aldus legden ze de grondslagen voor de integratie van West-Europa, voor de Duits-Franse verzoening en de Duitse inbedding in Europa zoals die later vorm zou krijgen in de Europese Gemeenschap die tegenwoordig Europese Unie heet.

In ongekende welvaart maakt de Europese Unie zich nu op voor de uitbreiding met nieuwe lidstaten uit Oost-Europa die in 1947 door Stalin werden gedwongen zich in het Sovjet-blok te voegen. De Westeuropese integratie is nagenoeg voltooid met de afschaffing van de binnengrenzen, de totstandkoming van de interne markt en de komende invoering van een gemeenschappelijke munt. Vijftig jaar na de toespraak van George Marshall in Boston valt vast te stellen dat het Amerikaanse buitenlandse beleid in 1947 van een immense visie vervuld was. Een visie die werkelijkheid is geworden.