Een groot deel van de samenleving draait op vrijwilligers. "Zonder hen zou het een stuk saaier en duurder zijn.'' De vraag is echter groter dan het aanbod.

Titia Ketelaar

HET HAAGS POPCENTRUM is op zoek naar een administratief medewerk(st)er, Vluchtelingenwerk zoekt een leraar Nederlands, Slachtofferhulp vraagt hulpverleners, de Ezelopvang een dierenverzorger. Het zijn vacatures die bij elk willekeurig uitzendbureau in het aanbod zouden kunnen zitten. Het verschil is dat het hier gaat om de vacatures van Hof, stichting voor de promotie van vrijwilligerswerk in Den Haag. Gevraagd: mensen die zich onbetaald en niet-verplicht willen inzetten voor anderen.

Het aanbod van de vacaturebank van Hof is, net zoals bij de meeste vacaturebanken voor vrijwilligers in Nederland, groot en uiteenlopend. In iedere sector, van gezondheidszorg tot politiek tot religie, worden vrijwilligers gevraagd en wordt er van hen gebruikgemaakt. Dat zijn niet alleen de bezorgers van 'Tafeltje-Dekje', waar velen aan denken, maar ook ouders die in het weekeinde het hele voetbalelftal naar een uitwedstrijd brengen, leden van een stadsdeelraad of schoolbestuur. Vrijwilligerswerk is een vanzelfsprekend onderdeel van de Nederlandse maatschappij.

Naar schatting werkt een op de vier Nederlanders regelmatig als vrijwilliger voor een van de 100.000 officiële, geregistreerde verenigingen, een van de 125.000 stichtingen of een van de ontelbare buurt- en sportverenigingen die Nederland rijk is. Volgens het CBS zijn vrijwilligers vooral hoger opgeleiden, mannen en vrouwen van middelbare leeftijd en mensen met een gereformeerde achtergrond. Gemiddeld doen zij 12,4 uur onbetaalde arbeid. Dit cijfer wordt alleen door Canada en de Verenigde Staten overtroffen.

De cijfers stemmen echter niet optimistisch. Op macro-niveau is het aantal vrijwilligers gelijk gebleven, op micro-niveau zijn problemen te zien. Het vrijwilligersbestand van sommige organisaties vergrijst snel. Vooral in de gezondheidszorg geeft dat problemen; het tillen van de patiënt wordt te zwaar of het duwen van een rolstoel gaat niet meer zo makkelijk. Jongeren betrekken bij vrijwilligerswerk lijkt een eenvoudige oplossing, maar de deelname van het aantal jongeren daalt.

Dat heeft deels te maken met de economische welvaart in Nederland. Tijdens de schaarste op de arbeidsmarkt, zoals in de jaren tachtig, zochten werklozen naar iets wat zij konden doen. Nu zien de vrijwilligersorganisaties dat werkenden het te druk hebben om zich overdag in te zetten, of zich te kunnen binden aan vaste uren. De huidige vrijwilligers willen zich bovendien 'wel eens' inzetten, maar niet volledig beschikbaar zijn. De maatschappij is zich ook steeds meer gaan richten op tweeverdieners. De huisvrouw die naast het huishouden zorg droeg voor bejaarde ouders en die het als haar 'morele plicht' zag zich onbaatzuchtig voor de naaste in te zetten, verdwijnt langzaam. In de schaarse vrije tijd moeten onbekenden nu vechten om aandacht met familie en vrienden.

Studenten zijn moeilijker binnen te halen sinds een te kleine studiebeurs hen tot verdienen dwingt. Jongeren willen bovendien niet gebonden zijn aan een taak. Ze kiezen voor concrete acties waarbij het doel duidelijk is. Enveloppen dichtlikken of het buurtkrantje in de bus doen heeft volgens hen weinig zin. Wanneer zij onbetaald werk willen doen, moet het ook voor hen baat hebben, bijvoorbeeld doordat ze het in hun curriculum vitae kunnen zetten.

Zonder nieuwe aanwas in het vrijwilligersbestand kan er een gevaarlijke situatie ontstaan. Een deel van de Nederlandse samenleving draait op de onbetaalde arbeid van vrijwilligers. "Zonder hen zou Nederland een stuk saaier en minder democratisch zijn. En een heleboel zaken zouden verdwijnen of ontzettend duur worden'', zegt Theo Van Loon, directeur van de Nederlandse Organisaties Vrijwilligerswerk (NOV). "Denk eens aan alle evenementen: het Filmfestival draait op vrijwilligers, veel musea werken met vrijwilligers, de marathon van Rotterdam ook.

Amateursport kun je wel vergeten zonder vrijwilligers die in de besturen zitten, achter de bar staan, de wedstrijden fluiten. En in de zorg wordt veel hulp door vrijwilligers gegeven. Waren zij er niet, dan val je terug op professionele, en dus dure en schaarse hulpverlening.'' Econoom I. van Staveren, die promoveerde op de invloed van onbetaalde arbeid op de economie, ziet een groter probleem ontstaan. Zonder vrijwilligerswerk "klapt de economie in elkaar''.

"Vrijwilligerswerk heeft onbedoelde neveneffecten op de samenleving'', zegt hij. Met het brengen van een pannetje soep wordt niet alleen iemand anders geholpen, maar worden ook sociale kwaliteiten gestimuleerd als het naar elkaar luisteren en vertrouwen kweken. Deze sociale vaardigheden zijn in de samenleving weer nodig om de markt te laten werken. Zonder "sociaal kapitaal'' dat door onbetaalde arbeid wordt ontwikkeld, is er geen kapitaal.

De NOV probeert in het Internationaal Jaar van Vrijwilligers mensen duidelijk te maken dat vrijwilligerswerk meer is dan "enveloppen dichtlikken'', en dat het werk leuk en interessant is. De organisaties richten zich daarbij vooral op jongeren, allochtonen en het bedrijfsleven en proberen passend vrijwilligerswerk te vinden. Naar voorbeeld van Angelsaksische landen geven bijvoorbeeld werkgevers hun personeel de gelegenheid vrijwilligerswerk te doen onder werktijd. Jongeren krijgen training en bestuurservaring en de Haagse vrijwilligersvacaturebank Hof probeert inmiddels jongeren te interesseren voor vrijwilligerswerk met een studiepuntensysteem. Studenten pedagogiek en sociologie van de Haagse Hogeschool krijgen studiepunten voor hulpverlening.

"Je krijgt er veel voor terug'', zegt Van Loon van de NOV. "Langdurig werklozen bijvoorbeeld zie je door vrijwilligerswerk weer op de rails komen. Ze komen weer in het ritme van werk, in een sociale kring. En 55-plussers, die net uit het arbeidsproces zijn gekomen, kunnen hun kennis en energie weer in de samenleving stoppen.

"Ik weet dat vrijwilligerswerk vaak 'liefdewerk, oud papier' wordt genoemd, maar als je de mensen zelf spreekt, krijg je hele andere informatie. Vrijwilligerswerk maakt de samenleving tot een betrokken maatschappij.''

Bron: Vrijwilligerswerk wereldwijd, Margriet-Marie Govaart e.a.(red.)