Ewoud Sanders
Het woordenboeken- bedrijf is de laatste jaren drastisch veranderd. Maar de meest ingrijpende vernieuwing moet nog komen: het woordenboek op de computer, als een rij knopjes op een balk.

UIT DE GROTE VAN DALE zijn 5.488 woorden geschrapt. Welke woorden dat precies zijn wil de uitgeverij niet verklappen. Dat is een domme pr-fout. De redactie heeft gelijk dat ze woorden schrapt, want het gaat - voorzover bekend - grotendeels om verouderde woorden en om wat taalkundigen 'doorzichtige' samenstellingen noemen, woorden die iedereen ook zonder uitleg wel begrijpt, zoals hotelbed en hoteltarief.

Maar geheimhouding prikkelt de nieuwsgierigheid en bovendien ligt de zaak emotioneel. De Van Dale geldt als het meest gezaghebbende Nederlandstalige woordenboek. Het beschrijft de woordenschat van de afgelopen honderdvijftig jaar, en bij iedere nieuwe editie wordt onderstreept dat er zeer streng is geselecteerd. Sinds enkele edities geldt bijvoorbeeld de norm dat een woord pas voor opname in aanmerking komt als het drie jaar in het hele Nederlandse taalgebied is gebruikt.

Nu bestond er tot voor kort helemaal geen instrument om dat te toetsen, maar waarom zou je woorden eruit mikken die ooit door zo'n strenge ballotage zijn gekomen? Je kunt ook niet zeggen: we schrappen de woorden die tussen 1840 en 1850 voor het laatst zijn gebruikt - waardoor de grens van honderdvijftig jaar gehandhaafd blijft - want weten helemaal niet welke dat zijn.

Woorden zomaar ontslaan, zonder ze bij naam en toenaam voor bewezen diensten te bedanken, heeft iets heimelijks en onrechtvaardigs. Van Dale zou kort na het verschijnen van de nieuwe editie de hele lijst met geschrapte woorden op Internet moeten zetten. Ze staan daar niemand in de weg, de nieuwsgierigheid van de bezoekers van dit taalmuseumpje is snel bevredigd en waarschijnlijk blijkt uit de selectie dat men zorgvuldig heeft gekozen. Het zou inmiddels trouwens een flinke lijst zijn, want toen in 1992 de vorige editie verscheen, bleken er zo'n 18.000 woorden te zijn geschrapt. De uitgeverij had dit helemaal stilgehouden. Een van de hoofdredacteuren verklaarde indertijd zelfs in het openbaar hier helemaal niets van te weten. Het gevolg was dat alle besprekers zich juist op de verdwenen woorden richtten. Zo genereer je ongewenste publiciteit.

Niet alleen de verouderde en geschrapte woorden moeten op de webpagina van een woordenboekuitgever te vinden zijn, maar ook de nieuwste. Sterker nog: het is het prettigst als je in de toekomst om de paar maanden updates van woordenboeken kunt downloaden. Nu is dat al het geval bij de Encarta encyclopedie. Je koopt één keer de cd, en daarna kun je maandelijks de nieuwste informatie van de website binnenhalen. Doordat bepaalde indexen van de cd worden overschreven, heb je steeds toegang tot de nieuwste informatie. Voor woordenboeken zou iets vergelijkbaars te bedenken zijn, al dan niet tegen betaling.

Het woordenboekenbedrijf is het laatste decennium ingrijpend veranderd. Er wordt anders gewerkt en door fusies en verzelfstandigingen is het aantal grote spelers op de markt afgenomen. Uitgeverij Van Dale Lexicografie is uitgegroeid tot de woordenboekengigant van Nederland, met een indrukwekkende technische expertise en bijna tachtig man personeel. Je zou verwachten dat er allang een volwaardig Nederlands woordenboek via Internet te raadplegen zou zijn, maar nee. Van Dale had ooit een kaalgeplukte versie van het woordenboek Hedendaags Nederlands op het net staan, maar dat werd zo vaak geraadpleegd - op een gegeven moment zo'n zesduizendmaal per dag - dat men ermee is gestopt. Er zijn overigens plannen om het woordenboek terug te zetten op Internet. Professionele gebruikers zullen trouwens altijd de voorkeur geven aan lexica die op de harde schijf van de pc kunnen worden gezet. Dan hoef je niet eerst het net op, er hoeven geen cd's te worden verwisseld en alles gaat veel sneller, zeker als je full text kunt zoeken, in deze tak van sport een conditio sine qua non.

Niet alleen de markt is veranderd, en de manier waarop woordenboeken worden gemaakt, ook de presentatie van het materiaal en het informatieaanbod ondergaan ingrijpende wijzigingen. In de vorige editie van de Grote Van Dale werd bijvoorbeeld nog gewerkt met een systeem van puntjes en streepjes. Drie puntjes betekenden dat het eerste deel van het trefwoord werd herhaald (alcoholaccijns, ...arm; museum, ...sea). Een streepje stond voor een herhaling van het hele woord: album, -pje. In de nieuwe druk staat alles gelukkig weer gewoon voluit, wel zo gebruikersvriendelijk. Ook die vreselijke aanduidingen van het woordgeslacht - zoals (v. (m.)) - zijn vereenvoudigd.

Toch denken woordenboekuitgevers nog sterk binnen traditionele kaders. Ze voegen uitspraakinformatie toe, bedenken nieuwe oplossingen voor zogenoemde opnoemers - wie nu wil weten wat een Barnevelder is, wordt in Van Dale verwezen naar het woord -er - maar zelfs bij elektronische lexica wordt nog maar zelden afgeweken van de idee dat een woordenboek een werk is dat de betekenis van woorden uitlegt in compacte definities. De trefwoorden gaan van A tot Z en plaatjes zijn vooralsnog taboe, want dat vinden uitgevers hier een beetje ordinair. Alsof een plaatje van een schoffel, een dahlia of een roodborstje niet veel duidelijker is dan een omschrijving.

Zal dit altijd zo blijven? Waarschijnlijk niet. Je kunt zelfs iets heel anders bedenken. Bijvoorbeeld een woordenboek dat helemaal geen woordenboek meer is, maar een rij knopjes op een balk, of items in een menu, in een tekstverwerkingsprogramma. De meeste mensen zoeken iets in een woordenboek op wanneer ze aan het schrijven zijn. Steeds meer mensen schrijven achter de computer. Ze zoeken maar naar een paar dingen: hoe een woord wordt gespeld, wat het betekent en hoe je het gebruikt, los of in een combinatie. Sommigen zoeken ook nog naar de herkomst van een woord, maar dat is al behoorlijk specialistisch.

Die paar functies zijn goed in knoppen te vangen. Als je bijvoorbeeld wilt weten wat een woord betekent, selecteer je het en klik je in een menu op 'betekenis'. Prompt verschijnt boven het woord een kadertje met de betekenis. En dan niet meer in één moeilijke, compacte definitie, maar gewoon in heldere, korte zinnen.

Wil je een paar synoniemen voor fiets, dan klik je op 'synoniem' en daar verschijnt het rijtje: 'Formeel: rijwiel. Informeel: brik, brikkie, kar, karretje, wagentje. Bargoens: trapperik, zwijntje. Schertsend (beetje oubollig): stalen ros. Historisch: draisine, trapwagen, loopwieler, tweewieler.' Vanzelfsprekend brengt dubbelklikken op een van deze woorden het complete woordenboekartikel in beeld. Je zou ook kunnen denken aan een knopje 'antoniemen', waardoor je woorden krijgt met de tegenovergestelde betekenis, maar ook dat is al weer behoorlijk specialistisch.

Zo kun je ook knoppen maken voor vertalingen in het Engels, Frans en Duits, en eentje voor 'spreekwoorden en uitdrukkingen'. En natuurlijk mag er een knopje zijn dat 'Woordenboek' heet. Daarmee beland je dan in het eigenlijke lexicon, dat nog wel bestaat, maar bescheiden, onnadrukkelijk op de achtergrond aanwezig is. Daar staat alles nog eens netjes bij elkaar, voor de echte liefhebber. Ook die 5.488 woorden die nu zijn geschrapt.