Werkstress komt vooral voor bij de generatie van 35 tot 55 jaar en vaker dan gedacht bij goedopgeleide werknemers en leidinggevenden.

John Kroon

BOSWACHTERS HEBBEN er weinig last van. Ook astronomen, bibliothecarissen en schoonheidsspecialistes lijden maar zelden aan werkstress. Onderwijzers, verpleegkundigen, gevangenisbewaarders en militairen daarentegen haken in groten getale af. Bezwijken aan de werkdruk. Of aan een ander euvel dat met hun baan te maken heeft.

Cijfers? In Nederland worden per jaar ruim 30.000 werknemers arbeidsongeschikt verklaard als gevolg van stress en overspanning. Omgerekend naar een achturige werkdag is dat er één per drieëneenhalve minuut. Meer dan welke lichamelijke kwaal ook veroorzaken psychische problemen de toeloop naar de WAO. Niet alleen in Nederland trouwens; het aantal afkeuringen als gevolg van stress is de afgelopen jaren in West-Europa met 20 procent toegenomen.

Stress veroorzaakt economische schade en niet alleen doordat zieke of afgekeurde werknemers de premielasten opjagen. Gestresste werknemers doen hun werk vaak slecht, ze produceren onder de maat. Het leidt tot financiële schade voor bedrijven die minder gemakkelijk meetbaar is dan ziektekostenpremies en dergelijke, maar er wel degelijk is. De maatschappelijke kosten (ziekteverzuim, arbeidsongeschiktheid, medische consumptie), veroorzaakt door psychische problemen met het werk, worden op 4,7 miljard gulden per jaar geschat.

Waarom krijgt de ene werknemer wel last van werkstress en de andere niet? Louter verschillen in werkdruk zijn daarvoor geen afdoende verklaring. Stress, meent arbo-psycholoog Hans van Krimpen, kun je net zo goed krijgen van ónderbelasting. Hij adviseert overspannen huisvrouwen die hij in zijn praktijk ontmoet cursussen, trainingen en opleidingen te volgen waarmee zij aan de slag kunnen. De werknemer wiens capaciteiten onvoldoende worden benut en die zich daardoor ondergewaardeerd voelt, kan evenzeer in de stress schieten. Dat van hard werken nog nooit iemand is doodgegaan, is een oude volkswijsheid die niet geheel van wetenschappelijke waarde gespeend blijkt te zijn.

Stereotiepe verklaringen voor werkstress blijken minder houdbaar. Dat valt te concluderen uit een wetenschappelijke analyse van de Stichting Kwaliteitsbevordering Bedrijfsgezondheidszorg (SKB). Het beeld van de stresslijder, de werknemer die onder druk wordt gezet om in hoog tempo in te korte tijd werk te verrichten waarover hij weinig te vertellen heeft, verdient bijstelling, blijkt uit deze analyse. ,,De moderne stresslijder'', meent onderzoeker dr. Marc van Veldhoven, ,,is een goed opgeleide professional van boven de 35. Hij zit in de file, hij werkt op kantoor. Hij kan veel zelfstandig regelen. Maar hij draagt ook veel verantwoordelijkheid voor mensen.''

Van Veldhoven was eerder, in 1992, een van de opstellers van de VBBA, de Vragenlijst Beleving en Beoordeling van de Arbeid. Veel Arbodiensten gebruiken de VBBA als instrument om werkstress te meten. In opdracht van de SKB heeft Van Veldhoven VBBA-cijfers van Arbodiensten over de afgelopen jaren bekeken. De gegevens hebben betrekking op 70.000 werknemers. De SKB wil niet meer dan een paar passen vooruitlopen op de resultaten van dit onderzoek, die binnenkort worden bekendgemaakt. Maar uit uitlatingen van Van Veldhoven, onder meer in het vakblad Arbo & Milieu, is al een aantal opmerkelijke conclusies te trekken. Bijvoorbeeld dat leeftijd en opleidingsniveau de belangrijkste bepalende factoren zijn bij het ontstaan van stress. En dat een bedrijfstak weinig zegt over stressrisico's (al vormt onderwijs ook in dit onderzoek een negatieve uitschieter). Ook blijken de verschillen tussen vrouwen en mannen gering te zijn.

Je kunt maar het beste jong zijn, meent Van Veldhoven, als je werkstress wilt voorkomen. Maar aangezien niemand dat blijvend volhoudt, loopt iedereen risico's. Wie 35 jaar is geworden en denkt nu zo ervaren te zijn dat het leven gemakkelijker zal worden, vergist zich. Van Veldhoven: ,,Hoe ouder mensen worden, hoe meer verantwoordelijkheden ze krijgen. Hun werkdruk neemt alleen maar toe.'' Werkstress doet zich in het bijzonder voor in de leeftijdsgroep 35-55 jaar. Maar nog meer dan de jaren die tellen is er een verband te signaleren tussen opleiding en werkdruk. Dat wil zeggen: hoe hoger opgeleid, hoe groter de kans op werkstress. ,,De mensen die eraan lijden'', concludeert Van Veldhoven uit zijn onderzoek, ,,zijn degenen die moeten zorgen dat een organisatie in de running blijft: leidinggevenden, stafmensen, researchers, marketeers, professionals.''

Het zijn constateringen die strijdig zijn met het beeld dat ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid te zien geven. De ketenredenering 'werkdruk leidt tot stress, leidt tot verzuim' gaat niet altijd op. De hogeropgeleiden, de leidinggevenden melden zich minder snel ziek. Van Veldhoven: ,,Dat betekent niet dat ze geen psychische klachten ontwikkelen. De eerste tijd zijn de kwaliteit van het privé-leven en de kwaliteit van het geleverde werk vermoedelijk het slachtoffer.''

Inmiddels hebben de vakbonden de strijd tegen de werkdruk tot een van de speerpunten uitgeroepen voor hun beleid in de komende jaren. Enigszins schoorvoetend - want twijfelend aan al te causale verbanden tussen werkdruk en stress - zijn de werkgeversorganisaties gevolgd. In de Agenda 2002 heeft de Stichting van de Arbeid, het overlegorgaan van werkgevers- en werknemersorganisaties, aanbevelingen gedaan over het verminderen van werkdruk. En in een voorlopig akkoord tussen vakcentrales en werkgeversverenigingen over de beperking van het aantal WAO'ers wordt stress als een serieus probleem onderkend. Niet alleen in verband met de gezondheid van de werknemers, maar ook met het oog op de financiële belangen van de werkgevers. ,,Zij kunnen de gevolgen merken in de vorm van ziekteverzuim, maar vooral door een afname van de motivatie en de flexibiliteit van hun werknemers'', aldus de Stichting van de Arbeid.

Ook in de politiek, geconfronteerd met weer oplopende WAO-cijfers, wordt stress ernstig genomen. Staatssecretaris Hoogervorst (Sociale Zaken en Werkgelegeheid) wil de werkdruk op werknemers te lijf gaan met convenanten. Mede in het ,,welbegrepen eigenbelang van de werkgever'', onderstreept de bewindsman. Hij heeft becijferd hoe een werknemer met een inkomen van 60.000 gulden, die in de WAO belandt, straks gaat doortellen in de kaspositie van zijn baas. ,,Dat kost de werkgever de komende zes jaar ruim 200.000 gulden aan loondoorbetaling en extra WAO-premie.''

Hoogervorst heeft kwantitatieve doelstellingen voor zijn antiwerkdrukbeleid geformuleerd. In de lopende kabinetsperiode moeten ten minste twintig convenanten in de bedrijfstakken worden gesloten met afspraken over onder meer werkdruk. De staatssecretaris heeft er ook 'smeergeld' voor uitgetrokken: 160 miljoen gulden, te besteden aan het inschakelen van externe deskundigen, onderzoek en evaluatie. Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) hebben 1,7 miljoen werknemers regelmatig te maken met een hoge werkdruk. Dat moeten er in 2003 170.000 minder zijn, zo luidt een doelstelling van Hoogervorst.

De vraag is alleen in hoeverre convenanten en afspraken in CAO's op het niveau van een bedrijfstak een praktisch vervolg op de werkvloer kunnen krijgen. Een betere onderwijs-CAO rekent niet af met agressieve leerlingen die het leven van de onderwijzer verzuren. Werkdruk is met goede afspraken te verminderen, maar stress kan evenzeer het gevolg zijn van meer emotionele factoren: de verhoudingen op het werk, de stijl van de leider, diens vermogen om te delegeren en te organiseren (ook ter bescherming van zichzelf), onvrede over het loon, de waardering voor prestaties, de vooruitzichten op ander werk. Luisteren en praten vormen de eerste remedie, meent onderzoeker Van Veldhoven. De alarmerende cijfers vormen daarvoor reden genoeg.

Bronnen: 'Werkstress, strategieën, scenario's, overeenkomsten', uitgegeven door het Centrum Gezondheidsbevordering op de werkplek (GBW), augustus 1999;

Conceptnota inzake beperking van het ziekteverzuim alsmede van de instroom in de WAO, Stichting van de Arbeid, juli 1999;

Nota 'Arboconvenanten nieuwe stijl: beleidsstrategie voor de komende vier jaar', ministerie Sociale Zaken en Werkgelegenheid, januari 1999;

'Blijf je werk de baas!', Hans van Krimpen, Kosmos-&K-uitgevers, september 1998;

'De stress te lijf', brochure FNV, januari 1998.