De snelweg kan veel meer zijn dan een noodzakelijk kwaad. De cabine van een auto is als een bewegende kamer met uitzicht.

Tracy Metz

IN ZIJN NIEUWE BOEK boek Roads: Driving America's Great Highways beschrijft de Texaanse auteur Larry McMurtry een aantal autoritten die hij door Amerika heeft gemaakt. Het zijn letterlijk doelloze reizen; McMurtrys enige doel is "just to see what I see''. Zoals daar zijn: de plekken waar zijn favoriete schrijvers vandaan komen, vlooienmarkten op parkeerterreinen, files, billboards, een kudde kamelen, voortrazende vrachtwagens en veel grote luchten.

Nederland is te klein om deze hypnotiserend lange ritten te kunnen maken. Maar de Nederlandse wegen hebben een heel eigen dramatiek. De compactheid van dit land levert tijdens het rijden een stroboscopisch effect op van open en dicht, stad en land, weide en woonwijk, in een opeenvolging die steeds sneller wordt naarmate het land voller wordt. Bovendien hebben snelwegen in een vlakte hetzelfde voordeel als dijken: je kijkt vanaf een verhoging uit over het landschap. En ook hier, vergis je niet: veel grote luchten. Het lijkt wel of, naarmate je naar de minder drukke delen van het land rijdt, de horizon lager wordt: lucht wint het van land.

Onze verhouding met de snelweg is dubbelzinnig. We kunnen niet zonder, maar we haten het: de files, de herrie, onze medeweggebruikers. Gebouwen daarentegen houden ervan, ze kruipen er allemaal naar toe.

Toch is de snelweg een niet weg te denken onderdeel van ons dagelijks leven en omgeving. En er gaan steeds meer stemmen op om de snelweg niet alleen af te doen als een bron van hinder. Om de reis niet tot een noodzakelijk kwaad te reduceren, waarbij de reiziger als een capsule door een buizenpost van geluidsschermen wordt afgeschoten, maar tot een echte ervaring te maken. "Beschouw de cabine van een auto als een bewegende kamer met uitzicht'', zegt architecte Francine Houben, van het bureau Mecanoo en sinds kort hoogleraar aan de TU Delft in de 'mobiliteitsesthetiek'. "Ook de snelweg is een openbare ruimte. De snelweg moet, net als de straten van een stad, een esthetische dimensie krijgen.''

Steeds vaker klinkt het pleidooi om de defensieve houding ten opzichte van de infrastructuur te laten varen en de heroïek waarmee bruggen, dijken, kanalen en polders zijn gemaakt, te laten herleven. "We moeten de infrastructuur niet wegduwen, maar omarmen'', zegt architect Jan-Willem van Kuilenburg van het jonge Rotterdamse bureau Monolab. "De politiek loopt er nu met een wijde boog omheen. Bestuurders moeten onder ogen zien dat de snelweg niet alleen overlast genereert, maar ook nieuwe activiteiten. Nederland raakt vol en we gebruiken de spinoff niet. We hebben één ministerie nodig dat over ruimtelijke ordening, infrastructuur en woningbouw gaat. De overheid blijft nu in gebreke.''

De zoektocht naar deze nieuwe houding uit zich in een veelheid van initiatieven van gemeenten, private partijen en ontwerpers. Zo is een essentieel deel van het ontwerp van de Vinex-wijk Leidsche Rijn het 'overhuiven' van de A2, om deze barrière tussen oude en nieuwe stad weg te nemen. In Amsterdam heeft een consortium van banken en beleggers een bedrag van twee miljard gulden voor de Zuid-As toegezegd, op voorwaarde dat de wegen en het spoor overkapt worden, om geen kostbare bouwgrond te verspillen.

Ook het Rijk voelt de noodzaak om van het wegennet iets minder banaals te maken, zo blijkt uit de recente Architectuurnota van vier ministeries. Voor het eerst zijn daarin 'grands projets' opgenomen, waaronder het 'route-ontwerp rijkswegen'. "Het wegennet bepaalt voor een belangrijk deel het aanzicht van Nederland'', aldus de nota. "Langs de huidige rijkswegen ontbreekt op veel plekken een duidelijke samenhang. Het totaalbeeld is chaotisch en onrustig.''

Verkeer & Waterstaat heeft de A12, die van Den Haag naar de Duitse grens loopt, 'geadopteerd' en maakt voor die ongeveer tweehonderd kilometer een totaalontwerp. Het plan is geïnspireerd op het voorstel 'Room with a View' dat Francine Houben als lid van de VROM-Raad lanceerde. Haar idee is om een aantal hoofdwegen tot routes met een eigen, herkenbare Vrijwilligerswerk te maken (de Erasmusroute, de Rembrandtroute, de Couperusroute) en daar thema's aan te koppelen. Met die thema's het groene 'Bali-model' of de 'ecoviaducten', de wuftheid van een Las Vegas of de stedelijkheid van La Défense kun je een route componeren en regisseren.

Projectleider Ton van Schaik van Rijkswaterstaat: "Het gedeelte tussen Den Haag en Utrecht is in de jaren dertig in het vrije veld aangelegd. Dat is nu natuurlijk heel anders. De A12 is telkens uitgebreid met afslagen, stroken en rotondes, iedere keer heeft een andere ontwerper een ander stukje onder handen genomen. Nu zijn we op zoek naar middelen om er meer eenheid in te brengen, om er een route van te maken. Dat willen we doen met kleur, bijvoorbeeld door alle bruggen, viaducten en vangrails in één variant op onze huiskleur geel te schilderen, en door de beplanting aan te passen. In open gebied géén beplanting langs de weg, in stedelijk gebied gesloten bosschages.''

Voor jonge ontwerpers is de snelweg zowel een fact of life als een bron van inspiratie. Op zoek naar nieuwe, onbekommerde ideeën heeft de regio Haaglanden samen met de TU Delft een ontwerpatelier opgezet voor studenten die hun fantasie moesten laten gaan over bouwen op, aan en over de snelwegen rond Den Haag. De Prix de Rome, Nederlands oudste wedstrijd voor jonge ontwerpers, gaf dit jaar architecten en stedenbouwers de opdracht om een benzinestation aan de A44 in Sassenheim met zijn omgeving te verbinden en van nieuwe functies te voorzien. Jan-Willem van Kuilenburg en zijn compagnon Luc Veeger van Monolab ontwikkelden op eigen initiatief een studie naar wat zij noemen infrabodies, kolossale bouwwerken op en aan de snelweg die hinder kunnen absorberen en ruimte bieden aan wonen, werken, winkelen en parkeren. "Grote problemen hebben grote oplossingen nodig.''

Als afstudeerproject aan de Academie van Bouwkunst in Rotterdam deed architect Jago van Bergen (31) met twee collega's het onderzoek Infra-ecologie. "Infrastructuur neemt drie procent van de oppervlakte van Nederland in beslag, maar de hinder ervan strekt zich uit over dertig procent van het land'', zegt hij. Het plan 'BP Koolzaad' voorziet in de aanleg van energiegewassen, bijvoorbeeld koolzaad, die kooldioxide uit de uitlaatgassen opnemen en ter plekke tot diesel worden verwerkt en in het benzinestation verkocht. Op en naast de snelweg kan het 'kas-kantoor' verrijzen. "De kas werkt als een geluidsscherm tussen de snelweg en het kantoor en zorgt voor een groene werkomgeving'', zegt Van Bergen. "De uitlaatgassen worden gesorteerd en gebruikt om de planten te bemesten en van kooldioxide te voorzien.'' Utopie? "De petrochemische industrie is al aan het experimenteren met het scheiden van verbrandingsgassen en het doorverkopen van de COI,"2" aan de tuinbouwindustrie.'' We móeten wel iets bedenken, zegt hij, "want we wonen nu al achter geluidsschermen en werken achter dubbelglas. Dan kun je stedenbouw en architectuur inzetten als impuls voor een ecologische principe. Ik vind het interessant om juist een pompstation te gebruiken om open groene ruimtes te maken.''