WESTERS ACCENT

GEVANGENIS

ZENBOEDDHISME

PORTRETTEN

STROMINGEN

ORGANISATIES

TEMPEL ZEEDIJK

PSYCHOTHERAPIE

GEDACHTEGOED

KERNBEGRIPPEN

BOEKEN

INTERNET

In Nederlandse gevangenissen wordt ook gemediteerd. Gedetineerden slapen er beter door en zijn minder onrustig. Maar zonder begeleiding levert het alleen chaos op.

Rentsje de Gruyter

Bijna twee jaar geleden trokken acht gevangenen uit de Lancaster Castle Prison in Engeland zich vrijwillig tien dagen terug in een miezerige kamer zonder ramen. Hun doel? Tien uur per dag mediteren, vanaf half vijf 'sochtends. Paul Thompson, de gevangenisdirecteur, kwam op het idee toen hij twee video's zag over gedetineerden in New Delhi en Seattle, die een tiendaagse vipassana-meditatiecursus beoefenden. Deze Birmese meditatievorm wil mensen door zelfobservatie inzicht geven in hun emoties. De 'zieke, gestoorde geest' die volgens aanhangers de oorzaak is van elk gepleegd delict, moet zich door meditatie van haar 'geestelijke complexiteiten' kunnen bevrijden.

In navolging van Groot-Brittannië wordt ook in een behoorlijk aantal Nederlandse gevangenissen meditatieles gegeven, al is van tiendaagse marathonsessies geen sprake. Afgelopen lente organiseerde de stichting Vrienden van het Boeddhisme voor meditatiedocenten in gevangenissen een themadag: Boeddhisme in de Bajes. Die dag bleek dat betrokkenen zeer uiteenlopend over het onderwerp dachten. Terwijl sommige aanwezigen benadrukten dat meditatielessen ook in de gevangenis strikt volgens de boeddhistische leer gegeven moeten worden, vinden anderen dat een onhaalbaar streven. Zoals Petra Post, die al tien jaar ontspanningslessen geeft in de Rotterdamse penitentiaire inrichting (PI) Noordsingel: "Als je tien dagen in retraite gaat zoals in de video en een veilige, afgeschermde omgeving kan creëren, kan je met meditatie het diepe in. Heb je anderhalf uur per week tot je beschikking, dan richt je je les zo goed en kwaad als het gaat in."

In de praktijk bestaat een meditatieles in de gevangenis meestal voor de helft uit yoga-oefeningen. De gedetineerden zijn doorgaans zo gespannen, zeggen de docenten, dat ze eerst fysiek moeten ontspannen. Hebben ze door de yoga-oefeningen enige controle over hun lichaam, dan kan met meditatie begonnen worden. Mondjesmaat, waarschuwt Post: "De meeste gevangenen hebben veel chaos in hun hoofd zitten. Als ze gaan mediteren, krijgen ze dat door en komt de chaos naar buiten. Als je iemand die confrontatie laat aangaan en vervolgens voor een week verdwijnt, tot de volgende les, weet je niet welke consequenties dat heeft."

Meditatiedocent Eric Soyeux, die één man maandelijks bezoekt in een penitentiaire inrichting, heeft de gezamenlijke meditaties inmiddels tot een minimum teruggebracht. Soyeux: "Ik wilde het meditatieve aspect juist benadrukken, om zijn geest tot rust te brengen. Maar het lawaai om ons heen bemoeilijkte meditatie en de man merkte ook dat hij er kwetsbaarder door werd, opener. In de onveilige, gespannen sfeer van de gevangenis wilde hij dat niet." Tijdens zijn bezoek beantwoordt Soyeux nu allerhande levensvragen die bij de man opkomen door het lezen van boeddhistische filosofen.

Elke stroming binnen het boeddhisme kent haar eigen meditatietechnieken. Volgens de regels mediteren in een gevangenis, is echter vragen om problemen, zeggen de meditatiedocenten. De meeste gedetineerden zijn niet gewend zich op één ding te concentreren. "De gevangenen fladderen met hun aandacht van het ene naar het andere", zegt Attie ter Haar, die inmiddels vier jaar meditatieles geeft in vrouwengevangenis Amerswiel te Heerhugowaard. "Ze hebben altijd muziek om zich heen en de televisie staat onafgebroken aan. Ze wonen in een heel onrustige omgeving." Ter Haar probeert de concentratie van de gevangenen te scherpen door de vrouwen mandalatekeningen te laten maken, een eeuwenoude traditie bij onder andere Indiase monniken. Daarnaast heeft Ter Haar gekozen voor zogeheten geleide meditatie, waarbij de docente blijft praten en visualisatietechnieken gebruikt. Ook Meindert van den Heuvel, jarenlang meditatiedocent in De Bijlmer in Amsterdam, heeft bij gedetineerden een voorkeur voor geleide meditatie. Deze vorm is voor hen gemakkelijker vol te houden dan een stille meditatie, waarbij men zich op eigen houtje moet concentreren en eerder afgeleid is.

De moeilijkste plek om te mediteren is volgens de docenten het huis van bewaring. Hier zijn gedetineerden veelal onrustiger dan in andere gevangenissen, omdat het vonnis nog niet bekend is en de gevangenen niet weten waar ze aan toe zijn. Ook zijn in een huis van bewaring de recreatieve bezigheden beperkter. Gedetineerden komen soms alleen naar meditatieles om hun cel uit te zijn.

Met meditatie in TBS-inrichtingen en EBI's hebben meerdere docenten goede ervaringen. "In een gewone penitentiaire inrichting is een sterke pikorde. Je moet er verharden, kan niet laten zien waar je bang voor bent", zegt Jolanda Tijs. "De man uit de Mesdagkliniek die bij mij meditatieles volgt, is juist aangemoedigd zijn pantser af te gooien. Tijdens de behandeling in een TBS-instelling word je bovendien gedwongen naar jezelf te kijken, net als bij meditatie." Waarom doen docenten zoveel moeite om gedetineerden te leren mediteren? Buitenlandse ervaringen wijzen op de gunstige effecten voor gevangenen. In India zijn drie jaar geleden 75 vipassana-retraites in gevangenissen georganiseerd. Volgens de organiserende stichting zijn gedetineerden minder gewelddadig geworden na afloop van de meditatietraining en hebben ze minder last van wraakgevoelens, woedeaanvallen en ergernis. De Indiase regering beveelt vipassana-meditatie aan als rehabilitatie-instrument. In Engeland, waar bewakers voor aanvang van de meditatiemarathon twee jaar geleden onderling weddenschappen afsloten over de termijn waarop de acht gedetineerden zouden afhaken, zaten alle gedetineerden de cursus volledig uit. Na afloop meldden ze nog nooit zo gelukkig te zijn geweest.

Gegeven het gemiddelde wekelijkse uurtje meditatieles in Nederlandse gevangenissen, valt een dergelijke metamorfose hier niet te verwachten. Maar de meditatielessen hebben wel effect. De nacht na de meditatie slapen de gedetineerden beter en zijn ze volgens hun bewakers rustiger en minder agressief. Sally McCarter, die tien jaar lesgaf in Veenhuizen, stelt dat het medicijngebruik daalde door de meditaties.

De meeste gevangenisdirecteuren beschouwen meditatie vooralsnog als een onschuldige recreatieve bezigheid, waar zij weinig affiniteit mee hebben. Zoals unitdirecteur Cor Heukels van De IJssel zegt: "Als een gedetineerde zegt dat hij baat heeft bij meditatie, moet hij het vooral doen. Of het boeddhisme hem helpt of de palingboer, maakt mij niet uit."