Vliegende paleizen rampzalig ten onder

Veel ontwerpfouten in het begin, hoogtijdagen aan het einde van de jaren twintig en tot slot: de rampen. De historie van de luchtschepen.

Tijn Kramer

DE GESCHIEDENIS van het luchtschip is in grote mate die van het werk van Graaf Ferdinand Adolf August Heinrich Zeppelin. Al was de Duitse oud-officier (1838-1917) niet de bedenker van het bestuurbare luchtschip en was hij destijds ook niet de enige producent. Maar de Zeppelins waren de grootste, meest innovatieve en meest indrukwekkende luchtschepen van hun tijd.

Al in de tweede helft van de achttiende eeuw wordt er in Frankrijk gespeeld met het idee om met behulp van waterstofgas 'lichter-dan-lucht'-schepen te maken. In dit land maakt ook het eerste luchtschip een korte reis: op 24 september 1852 vliegt de 44 meter lange, sigaarvormige en gemotoriseerde creatie van de Franse ingenieur Henri Giffard over Parijs.

De grote stap voorwaarts wordt echter in Duitsland gedaan als Graaf von Zeppelin in 1891 afzwaait uit het Pruisische leger en zich gaat toeleggen op de bouw van luchtschepen. Het resulteert in de grootste technologische doorbraak van die tijd: het 'rigide' luchtschip, ofwel het luchtschip met stalen geraamte. De eerste versie is de LZ-1 (L voor Luft, Z voor Zeppelin) die op 2 juli 1900 opstijgt voor een korte vlucht nabij Friedrichshafen. In het ruim 124 meter lange schip maken vijf mensen een wat schokkerige vlucht van 17 minuten op 390 meter hoogte.

De eerste luchtschepen van Luftschiffbau Zeppelin kenmerken zich door veel ontwerpfouten. Een ongeluk met de LZ-4 in 1908 lijkt het einde te betekenen van het bedrijf. Het volk heeft echter zoveel vertrouwen in en bewondering voor de Duitse luchtschepen dat in een publieke campagne ruim zes miljoen mark wordt opgehaald. Mede door deze steun richt het bedrijf zich - tijdelijk - op de commerciële markt in plaats van de militaire. In 1910 maakt de Deutschland de eerste commerciële vlucht in de burgerluchtvaart. De Sachsen volgt in 1913. Zeppelins zijn in deze tijd een veel gebruikt vervoermiddel tussen Duitse steden.

Zeppelins worden in de Eerste Wereldoorlog weer gebruikt voor militaire doeleinden, zoals de eigenaar dat mede voor ogen had. Op 8 september 1915 laten 22 Britten het leven als gevolg van bombardementen vanaf een luchtschip. De ommekeer is in 1916. Hoewel er dat jaar nog veel luchtschepen worden ingezet - onder meer onder leiding van de latere Hindenburg-kapitein Ernst Lehmann - komen de Britten met een ontvlambare fosforkogel die veel makkelijker de luchtschepen weet neer te halen. De zeppelins zijn niet langer geschikt als offensief middel. In totaal voerden de Duitsers 159 vluchten uit tijdens de oorlog die 557 mensen het leven hebben gekost.

Na de oorlog komt de Duitse luchtschipbouw grotendeels stil te liggen. Als gevolg van het Verdrag van Versailles is het de Duitsers niet langer toegestaan luchtschepen te bouwen. De 16 (van de 67) luchtschepen die de Duitsers na de oorlog nog over hebben, gaan grotendeels naar de geallieerden als herstelbetalingen.

Het zijn vooral de mogelijkheden in de burgerluchtvaart die in deze jaren de bouw van luchtschepen mogelijk maken. Al in 1919 komen de Britten met de R34, dat als eerste luchtschip een transatlantische vlucht maakt. In 183 uur en 15 minuten vliegt het schip van het Schotse East-Fortune naar het Amerikaanse Mineola om weer in het Engelse Pulham terug te keren.

Graaf von Zeppelin overlijdt in 1917 aan een longontsteking en wordt opgevolgd door dr. Hugo Eckener. Hoewel het de Duitsers niet is toegestaan luchtschepen te bouwen, weet Eckener het verbod te omzeilen en het bedrijf te redden. Hij overtuigt de Amerikanen, die als enige wereldmacht nog geen luchtschepen hebben, een zeppelin te kopen (deels als herstelbetaling). Onder protest van de Europese partners begint het bedrijf in 1922 aan de bouw van de 200 meter lange LZ-126, later in Amerika gedoopt tot de ZR-2 ofwel de Los Angeles.

De aankoop maakt deel uit van het Amerikaanse luchtschip-programma dat uiteindelijk uit vijf schepen zal bestaan, de ZR1 tot ZR5. Het belangrijkste schip was de ZR1 Shenandoah. Het was als eerste luchtschip gevuld met het veel veiligere (en veel duurdere) heliumgas.

Inmiddels doen zich de eerste grote rampen voor. Zo vergaan de Britse R34 uit 1919 en de twee jaar later gebouwde R35 al in 1921. De Amerikaanse trots Shenandoah vergaat in 1925 waarbij 14 man het leven laten. De oorzaken zijn bijna steeds de slechte weersomstandigheden.

Eind jaren twintig zijn ook de zeppelins weer terug te vinden in de lucht. Het zijn de hoogtijdagen van het luchtschip. Het paradepaardje van Zeppelin wordt de LZ-127, de Graf Zeppelin. Het is net als veel andere luchtschepen in die tijd een vliegend paleis: veel personeel, eetzalen, luxe slaapvertrekken en leeskamers. Het luxe luchtschip wordt in 1928 gebouwd met financiële steun van de Amerikaanse krantenmagnaat William Randolph Hearst in ruil voor het publicitaire alleenrecht als de Graf Zeppelin als eerste rond de wereld zal vliegen.

Het einde van de luchtschepen komt in zicht als opnieuw enkele rampen zich voordoen. Als eerste stoppen de Britten met de bouw van luchtschepen. Hun luxe R101 uit 1929 vergaat al in 1930 in slecht weer op reis naar India in Frankrijk. Het enige andere schip, de R100, wordt uit dienst genomen. De Amerikanen bouwen dan in 1933 en 1935 nog de Akron en de Macon die allebei na twee jaar dienst verongelukken.

De macht van de Nazi's in Duitsland strekt zich ook uit over Zeppelin. Hoewel tegenstribbelend, accepteert directeur Eckehard financiële steun. In 'ruil' worden de luchtschepen ingezet voor propagandadoeleinden. Zeppelins dragen swastika's op het omhulsel en verspreiden pamfletten onder de bevolking.

Na de ramp met de in 1936 gebouwde Hindenburg is het snel afgelopen. Het vertrouwen in de luchtschepen is afgenomen en geld om dit te herstellen is er niet. Vliegtuigen zijn al gauw meer geschikt voor luchtvaart en met de ontmanteling van het laatste rigide luchtschip, Graf Zeppelin II, geven ook de Nazi's aan geen heil meer te zien in het luchtschip als militair middel.