Kabila: vragen rond 'bevrijder' van Zaïre

Door onze correspondent KOERT LINDIJER

NAIROBI, 25 MAART. Er doet een verhaal de ronde in Zaïre dat rebellenleider Kabila onlangs in Kalemie een corrupte hoofdonderwijzer doodschoot.

Na de inname van dit stadje aan het Tanganjikameer hadden de rebellen de salarissen voor alle leraren aan de hoofdonderwijzer gegeven. Deze stak het geld echter in eigen zak en werd betrapt door Kabila. ,,Oh zeker, iedereen is het met zo'n executie eens'', reageren Zaïrezen op het gerucht. Misschien berust het verhaal op waarheid, maar het had bedacht kunnen zijn door Kabila's propagandadepartement. Het appelleert aan de eerste zorgen van alle Zaïrezen. Ze wensen een zuivering van het door president Mobutu geschapen chaotische en corrupte Zaïre. Kabila mag om dit doel te bereiken best een harde hand gebruiken, zo valt te beluisteren. De 58-jarige Kabila is een discipel van de Oegandese president en voormalige guerrillaleider Yoweri Museveni. Hoewel een generatie ouder komt Kabila uit de school van relatief jonge strijders als Issayas Aferworki van Eritrea, Meles Zenawi van Ethiopië en de Rwandese vice-president Paul Kagame. Vestiging van een nieuwe orde na volledige eliminering van het oude, gehate systeem, gold voor deze leiders als hoofdbeginsel in hun oorlogen. In Oegandese regeringskringen wordt hoog opgegeven over 'onze man' Kabila. De militaire tactiek van Kabila's Alliantie van democratische krachten voor de bevrijding van Kongo-Zaïre (ADFL) toont veel overeenkomsten met Museveni's strategie uit diens dagen als bushstrijder, tussen 1981 en 1986. Omsingel de vijandelijke troepen, maar houd altijd een ontsnappingsroute voor hen open. Trek langzaam op en neem geen risico's, want slachtoffers aan guerrillazijde werken slecht op het moreel. Demoraliseer de vijand en sluit geen compromissen. Werk simultaan met militaire overwinningen aan het opzetten van burgerstructuren. Alleen door een ware bevrijdingsstrijd, door de burgers te betrekken bij het bestuur, kan er een radicale ommekeer plaatshebben. Vrijwel onmiddellijk na de inname van Kisangani, eerder deze maand, begonnen ADFL-strijders daar, evenals in de andere door hen bestuurde steden, aan de opbouw van een burgerbestuur. De afwezigheid van roofzuchtige ambtenaren en militairen werkt al bevrijdend op de Zaïrese bevolking en de ADFL wint onder alle groepen in de samenleving aan steun en vertrouwen. Museveni, Issayas en Meles konden bij hun oorlogen echter terugvallen op een redelijk georganiseerde samenleving. Dertig jaren mobutisme fragmenteerden de Zaïrese maatschappij. ,,Ik geloof niet dat Kabila hier kan vestigen wat Museveni in Oeganda deed'', analyseert het hoofd van een niet-gouvernementele organisatie in Kinshasa. ,,Zaïre is daarvoor te weinig georganiseerd, de burgerstructuren zijn te rudimentair. Er bestaat vrijwel niets waarop Kabila kan bouwen.'' De gedegen en relatief humane wijze waarop de verzetslegers van Eritrea, Ethiopië, Oeganda en Rwanda destijds hun strijd voerden, dwong na het einde van de Koude Oorlog respect af van sommige Westerse landen, waaronder de Verenigde Staten. Ook Kabila's troepen hebben Amerika's zegen. Er blijven echter twijfels bestaan over het ideologische karakter van het ADFL. Is Kabila een loopjongen van Rwanda en Oeganda? Behartigt hij de belangen van Tutsi's in het gebied van de Grote Meren? Kan zijn leger wel zo'n gigantisch land als Zaïre innemen en effectief besturen? Zullen andere gewesten Kabila verwelkomen? En de belangrijkste vraag: zal hij zich niet net zo laten corrumperen door Zaïres rijkdommen als alle politici voor hem? Laurent-Désiré Kabila werd geboren in Ankoro in Noord-Shaba. In de troebele jaren na de onafhankelijkheid (30 juni 1960) steunde hij de socialistische premier Patrice Lumumba. Nadat deze was vermoord, begon Kabila een gewapende opstand rond de oostelijke stad Uvira. De legendarische guerrillastrijder Che Guevara zocht hem daar in 1965 op, maar was niet erg onder de indruk van de discipline onder Kabila's manschappen. Regeringstroepen en huurlingen sloegen de opstand neer. Twee jaar later begon Kabila in het oosten een nieuwe oorlog tegen Mobutu, die achttien jaar zou duren. In 1977 zette hij een socialistische ministaat op met collectieve landbouw, scholen en kliniekjes. Kabila en zijn mannen vergaarden een inkomen door smokkel van goud en ivoor naar Burundi. Mobutu liet Kabila met rust, volgens sommige bronnen in ruil voor een aandeel in de smokkelwinst. Na 1984 verliet Kabila Zaïre en reisde in Europa en Afrika. In Dar-es-Salaam leerde hij Julius Nyerere kennen en als balling in Kampala bouwde hij een relatie op met Museveni. Toen de Banyamulenge-Tutsi's in oktober vorig jaar hun opstand begonnen, kozen zij de guerrilla-veteraan Kabila als hun voorman. Aanvankelijk werd hij gepresenteerd als de 'woordvoerder' van de AFDL, maar in januari kreeg hij ruimere bevoegdheden en werd tot ADFL-president uitgeroepen. Kabila noemt zich niet langer socialist maar aanhanger van de vrije markt en vrije verkiezingen. Hij zegt voorstander te zijn van een federaal systeem. Kabila is een beminnelijke oude man, het type van de ideale grootvader. Hij spreekt vloeiend Frans en - tot ergernis van door francofonie geobsedeerde leiders in Parijs - Engels. Hij onderhoudt goede contacten met de internationale media en wordt regelmatig gesignaleerd in Kigali en Kampala. Zijn ontmoeting met president Mandela vorige maand gaf hem internationaal aanzien. In hoeverre hij eigenhandig beslissingen kan nemen, is onduidelijk. De recente militaire overwinningen diep in Zaïre maken hem mogelijk minder afhankelijk van zijn steunpilaren Oeganda en Rwanda. Hij voert doorgaans niet zelf de ADFL-troepen te velde aan; in de frontlinie hebben veelal goed getrainde Tutsi-officieren de leiding. ,,Marcheer verder, mijnheer Kabila. Marcheer!'', moedigt een snel groeiend aantal Zaïrezen hun nieuwe idool aan. Zij zijn in hem een bevrijder gaan zien. Volgt Kabila het voorbeeld van zijn mentoren in Kampala en Rwanda dan legt hij pas de wapens neer na het hele land te hebben gezuiverd van het mobutisme. Luistert hij naar adviezen van het Westen en de Verenigde Naties dan begint hij nu onderhandelingen. De Nederlandse minister Jan Pronk en de voormalige Amerikaanse onderminister voor Afrikaanse zaken Herman Cohen achten Zaïre te groot en te divers om veroverd te worden door een bevrijdingsleger. Cohen pleit voor een wapenstilstand en een oplossing waarbij een nooduitgang wordt gecreëerd voor Mobutu's naaste medewerkers, de zogenoemde 'Marcos-methode'. Verder moeten de in feite al autonome regionale autoriteiten gaan samenwerken met de rebellen. Op nationaal niveau moeten een overgangsregering, waarin Kabila een voorname rol vervult, en vrije verkiezingen een nieuw regime aan de macht brengen. Bij het sterfbed van Mobutu dringt zich de vraag op of het land niet al veel eerder zou zijn bevrijd van diens wanbestuur als het Westen hem niet dertig jaar had beschermd. Zijn destabiliserende rol in het door de Sovjet-Unie gesteunde regime in Angola verzekerde hem lange tijd van een warme vriendschap met achtereenvolgende Amerikaanse regeringen. Militaire interventies door de VS, Frankrijk, België en huurlingen redden zijn corrupte heerschappij over Zaïre herhaaldelijk van de ondergang. Het einde van de Koude Oorlog heeft dit allemaal veranderd. Mobutu's rol is uitgespeeld, vinden sinds 1991 Amerika en de meeste Westerse landen. Er ontstaat een vacature voor Kabila. De Amerikaanse steun voor Mobutu is echter nog lang niet vergeten in Zaïre. ,,Ik houd mijn twijfels over Kabila'', aldus een inwoner van Kinshasa. ,,De Verenigde Staten installeerden in de jaren zestig Mobutu en nu willen ze dat met Kabila doen. Is dat nu de oplossing?''

(NRC Handelsblad / Buitenland, 25 maart 1997)