Enkele reis naar Nederland

Minderjarige asielzoekers hebben minder rechten dan Nederlandse kinderen. Wie zijn deze ama's en waar komen ze vandaan?

Tijn Kramer

Minderjarige asielzoeker speelt gitaar in opvangcentrum Prinsenbos in Gilsen (Foto: Elske Oosterbroek)

NEDERLAND KENDE aan het begin van het jaar bijna zevenduizend alleenstaande minderjarige asielzoekers (ama's). Bij aankomst in ons land wacht de kinderen doorgaans een lange weg in de bureaucratische molen naar een verblijfsvergunning. Of juist naar een uitzichtloze positie. Er zijn veel problemen: lange wachttijden, kritiek op het beleid, fraude, mensensmokkel, prostitutie en het ‘Chinese probleem'.

Als een minderjarige asielzoeker Nederland binnenkomt, komt deze in aanmerking voor verschillende statussen. Allereerst wordt bekeken of de A-status (vluchteling) of C-status (humanitair) kan worden toegekend. Wanneer dit niet het geval is kan de ama in aanmerking komen voor de vtv-ama, een vergunning tot verblijf die wordt verstrekt als binnen zes maanden in het land van herkomst geen adequate opvang voor het kind te vinden is. Deze vtv-ama is een jaar geldig en kan twee keer worden verlengd. Is in de tussentijd geen opvang gevonden, dan wordt de vtv-ama omgezet in een permanente verblijfsvergunning. Adequate opvang betekent opvang bij familie of eventueel bij een overheidsinstantie in het land van herkomst.

Het Verdrag Artikel 22 Kinderen die vluchteling zijn, hebben recht op bijzondere bescherming, ook als het kind zonder ouders om de vluchtelingenstatus vraagt. De staat moet zich in dat geval inspannen om de ouders op te sporen. Illustratie: Hervé Coffinières

Ama's vormen een divers gezelschap. Er zijn rond de negentig nationaliteiten te vinden onder de ama's. Een onderzoek van de Rijksuniversiteit Leiden uit 1997 geeft een kleine indicatie van de achtergrond van de ama's. Monica Smit onderzocht, deels aselect, de dossiers van 427 ama's die tussen 1993 en 1997 asiel in Nederland hebben aangevraagd. De meeste ama's zijn gevlucht voor de oorlog, politieke vervolging of bij gebrek aan zorg. Verder blijkt dat de helft van de kinderen geen vader meer heeft en 37 procent geen moeder. Ongeveer negen van de tien kinderen heeft in eigen land onderwijs gevolgd en 21 procent heeft gewerkt. Verder blijkt dat uit deze groep 19 procent gearresteerd is geweest, 15 procent gedetineerd en 38 procent mishandeld. De meeste ama's kwamen niet uit eigen beweging naar Nederland maar werden gestuurd. De reis werd doorgaans betaald door familie of kennissen.

Een tamelijk op zichzelf staande groep vormen de Chinezen. ,,De laatste tijd zijn er opvallend veel'', vertelt Anton van Genabeek, divisiemanager bij het Centrum voor Dienstverlening in Rotterdam waar zo'n 200 ama's gehuisvest zijn. ,,Hun vluchtverhalen zijn vaak opvallend gelijk. Dan heb je waarschijnlijk te maken met goed georganiseerde mensensmokkel via de voormalige Sovjet-Unie. Vaak hebben de kinderen onderweg verschrikkelijke dingen meegemaakt.''

De vtv-ama is een status die tamelijk uniek is in Europa. ,,Nederland heeft op papier een mooi beleid, zeker in vergelijking met omringende landen. In Duitsland zit je tot je zestiende in de jeugdbescherming maar daarna word je ‘gewoon asielzoeker'. Het is ook een vangnet voor diegenen die geen A- of C-status kunnen krijgen'', aldus Wilma Lozowski van de Vereninging VluchtelingenWerk. Ook komt het volgens zowel VluchtelingenWerk als de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) ‘zelden' voor dat een vtv-ama-statushouder nog wordt teruggestuurd naar het land van herkomst. Dit maakt het aanlokkelijk voor de meerderjarige asielzoeker zich voor te doen als minderjarige.

Bij twijfel aan de leeftijd heeft het IND het recht een (vrijwillig) leeftijdsonderzoek voor te stellen aan de asielzoeker. Dit gebeurt sinds februari van dit jaar aan de hand van röntgenfoto's van sleutelbeen en het hand- en polsgebied. ,,We hebben nu zo'n driehonderd twijfelgevallen onderzocht. Uit eerste, heel voorzichtige, schattingen blijkt dat 70 procent meerderjarig is'', zegt Irene Sloof van de IND. Eenmaal in Nederland komt de ama, in afwachting van het bepalen van de status, doorgaans onder voogdij van Stichting De Opbouw, een Utrechtse voogdij-instelling betaald door het ministerie van Justitie. Deze plaatst de kinderen in verschillende woonvormen: ongeveer eenderde in KWE's (Kleinschalige Wooneenheden), 20 procent zelfstandig en de jongere kinderen in gastgezinnen. Maar er is een tekort aan opvangruimte: sommige ama's verblijven in asielzoekerscentra.

Het verblijf in Nederland is lang niet altijd zonder problemen. In een KWE delen doorgaans vier kinderen van meestal verschillende nationaliteiten een woning. Een mentor komt dagelijks langs en vervult een soort ‘ouderrol': helpen met huiswerk en andere dagelijkse bezigheden. Elke ama heeft een eigen slaapkamer; de keuken, badkamer en woonkamer worden gedeeld. Ama's zijn leerplichtig maar mogen niet werken. Om in levensonderhoud te voorzien ontvangen ze 104 gulden per week. ,,In principe zijn het jongeren die vrij stevig in de schoenen staan. Toch moet je niet vergeten dat sommigen vreselijke dingen hebben meegemaakt. Ik denk dat de meerderheid wel problemen heeft - al zijn die soms anders dan wij verwachten'', aldus Van Genabeek van het Centrum voor Dienstverlening Rotterdam.

De lange wachttijd voor een verblijfsvergunning is net als bij volwassen asielzoekers een heet hangijzer. Het kan tot tweeëneenhalf jaar duren voordat het kind uitsluitsel heeft. Het is een van de facetten van het Nederlands ama-beleid dat op veel kritiek kan rekenen. Onlangs bracht zowel een VN-commissie als het Kinderrechtencollectief (KRC) - een coalitie van onder meer Defense for Children International (DCI), UNICEF en het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn - rapporten uit met kritiek op het beleid. ,,De kern van de zaak is dat de overheid moet beseffen dat we in de eerste plaats te maken hebben met een minderjarige en dan pas met een vreemdeling. Het is nog te vaak een botsing tussen jeugdrecht en vreemdelingenrecht. De kinderen worden wel vaak als ‘survivors' aangeduid maar hebben in vergelijking met Nederlandse kinderen veel minder rechten. Als je sommige problemen van de ama's hoort, dan zou daar bij een Nederlands kind al drie keer de kinderbescherming op af zijn gestuurd'', aldus Stan Meuwese van zowel CDI als KRC.

En zo zijn er meer problemen. Ama's die op of na hun achttiende een permanente verblijfsvergunning krijgen, verdwijnen uit het ama-netwerk om op eigen benen te staan. Het blijkt in de praktijk moeilijk werk, goede huisvesting en een goed sociaal netwerk te vinden. Ook verdwijnen jaarlijks ama's ‘met onbekende bestemming'. Vorig jaar waren dit er 390. Over hun eindbestemming is doorgaans weinig bekend. Sommigen verdwijnen in de prostitutie. Maar niet allemaal volgens Elsbeth Faber van Stichting De Opbouw. ,,Sommigen zijn gewoon op doorreis naar familie. Als je de formele route tot gezinshereniging in bijvoorbeeld Zweden zou moeten volgen, ben je honderd jaar verder.''