Geheel tegen zijn gewoonte in laat de Zweedse choregraaf Mats Ek zich van zijn zwartgalligste kant zien in het programma waarmee het Cullberg Ballet zijn optreden in het Holland Festival afrondt. Zowel Eks dramatische dansversie van Carmen, als het abstracte, surrealistische ballet She was black lopen niet over van optimisme, al is er veel schitterend danswerk in te bewonderen.

Carmen (1992) is hier alleen op TV vertoond. Bij Ek is niet Carmen de hoofdfiguur zoals in de gelijknamige opera van George Bizet, maar de korporaal José. Het verhaal begint met José, gedanst door Rafi Sadi, die wachtend op zijn executie zijn leven aan zich voorbij ziet trekken. Met daarin als hoofdrolspelers zijn moeder (Pompea Santoro), een vrouw die haar zoon niet kan loslaten, zijn meerdere (Bernard Cauchard), een wat verwijfde officier die zich alleen binnen de begrenzing van de militaire discipline kan handhaven en de zigeunerin Carmen (Eks vrouw Ana Laguna) die hem noodlottig zal worden. Door haar verandert hij in een meervoudige moordenaar, die ten slotte uit jaloezie ook zijn idool met messteken om het leven brengt. Ek blijft hiermee dicht bij de roman van Prosper Mérimée uit 1847.

Het drama speelt zich af in een decor van waaiers, een ontwerp van Marie-Louise Ekman. Zij gebruikte geen verfijnde materialen als struisveren en kant, maar grijs geverfd, robuust hout dat verwijst naar de fabrieksmuren, de kazerne en de grauwe behuizing van de zigeuners. Tegen die mistige tinten flonkeren de kleurige jurken van de fabrieksmeisjes, terwijl de rode jurk van Carmen dof is gehouden alsof de glans door het vele gebruik is verdwenen. Want de zigeunerin verslindt mannen als een roofdier een geit. Zij gedraagt zich niet als een stuk vuil dat in de goot thuis hoort, zoals de soldaten over haar denken, maar als een eigengereid mens dat haar instinct volgt. Zij zoekt zelf al snuffelend over de grond een prooi en is die eenmaal gevonden dan daagt zij hem uit, een brandende sigaar in de mond. Zij is een fel opvlammend vuur waarin menigeen verbrandt, zoals de geobsedeerde José, de ijdele stierenvechter Escamillo (een schitterende rol van Yvan Auzely), een soldaat en een zigeuner, de enige die echt om haar geeft.

Over Eks bewegingstaal is in de afgelopen weken al veelvuldig geschreven. Het is een combinatie van moderne en klassieke dans vermengd met expressionisme en absurditeit. In Carmen laat hij echter het gebruiktvan koddige bewegingen achterwege. Lange lijnen en hoge sprongen voor de mannen en wervelende variaties voor de vrouwen hebben deze keer zijn voorkeur. Soms lijkt het idioom ontleend aan het werk van Jíri Kylián. Zo verwijzen de poses van de soldaten naar Kyliáns Soldatenmis.

Vooral het groepswerk vind ik deze keer imponerend, de compositie ervan en de vaart waarmee het wordt uitgevoerd. Meer nog dan de fraai geconstrueerde soli en duetten tussen de diverse partners. Indrukwekkend zijn ook de beelden die de choreograaf te voorschijn tovert zoals sigarenrook die als gotische bogen in de lucht zweeft en een sterrenregen van kleurige linten. Mats Ek is in staat om te woekeren met de middelen en zijn talent.

Na de pauze is de reprise opgenomen van She was black (1995) dat in datzelfde jaar nog door het Cullberg Ballet in Het Muziektheater in Amsterdam werd vertoond. Het blijft een gloedvol en waardevol werk, waarin ook deze keer weer voortreffelijk werd gedanst. Alleen leek het alsof er iets veranderd was aan de belichting. Die klopt niet meer, alles leek valer dan voorheen.

Nu het Holland Festival zich specifiek zal richten op de toneelkunst is het afwachten in hoeverre de dans nog zal zijn vertegenwoordigd in de volgende jaren. Het zou jammer zijn als de koers van 'één centrale choreograaf' zou worden verlaten. Er zijn nog genoeg cracks over voor de toekomst.

NRC Handelsblad, 26 juni 1997