Europees commissaris Erkki Liikanen van begroting, personeel en beheer

Ethiek van de Europese ambtenaar

Door Ben van der Velden
Het Europees Parlement wil een grotere controle op het doen en laten van de Europese Commissie. Maar liever dan verscherpte controle ziet commissaris Erkki Liikanen grotere eigen verantwoorde- lijkheid voor de ambtenaren. En daar zijn weer gedeelde waarden voor nodig: `zonder Europese ethische normen is er geen gedragscode mogelijk'.

Europees commissaris Erkki Liikanen maakt onder vrijwel alle omstandigheden de indruk met een spel bezig te zijn. De 48-jarige Fin moet regelmatig schaterlachen. Als Europarlementariers het begrotingsbeheer van de Europese Commissie (dat tot zijn portefeuille behoort) scherp bekritiseren, luistert hij met vrolijk twinkelende ogen.

Zijn lezing van een fundamentele misser bij het ook onder hem ressorterende personeelsbeleid van de Commissie geeft hij op een toon alsof hij de zaak behalve ernstig ook komisch absurd vindt.

Onder zijn verantwoording werd vorig jaar december de Nederlandse Commissie-ambtenaar Paul van Buitenen geschorst. Deze had een dossier over mogelijke fraude bij de Commissie naar buiten gebracht. De schorsing wekte woede bij het Europees Parlement.

Waarom hield u die schorsing stil, zodat anderen het politiek gunstigste moment konden bepalen om dit publiek te maken?

,,Ik kreeg van Van Buitenen een rapport met een brief waarin hij mij twee dagen de tijd gaf om maatregelen te nemen, anders zou hij al zijn materiaal aan de commissie voor begrotingscontrole van het Europees Parlement geven. Ik zag in zijn stuk punten die juist konden zijn en andere die misschien niet juist waren. Bovendien waren vele pagina's in het Nederlands, dat ik niet begrijp. Wat doe je als je zoiets ontvangt? Je laat het onderzoeken en meldt vervolgens het resultaat aan het parlement. Je aanvaardt nooit het ultimatum. Iedere minister van welke regering ook zou net zo gereageerd hebben.

,,Maar nu de disciplinaire maatregel tegen Van Buitenen. Als het om een directeur-generaal of een directeur was gegaan, had ik een voorstel voor een maatregel kunnen doen aan de Commissie, die daarna had beslist. De Commissie benoemt deze hoge ambtenaren. Voor de lagere ambtenaar Van Buitenen waren de directeur-generaal van de Financiele Controle, de dienst waar Van Buitenen werkte, en de directeur-generaal Personeel verantwoordelijk [Isabella Ventura en Steffen Smidt]. Die besloten geheel in overeenstemming met de regels om een disciplinair onderzoek tegen hem te starten en hem te schorsen.''

Maar dit was politiek toch zo belangrijk dat ze u hadden moeten raadplegen?

,,In dit geval moet ik zeggen: ze deden het volgens de procedure en ik hoorde het achteraf. Maar ik vertrouw en respecteer deze directeuren-generaal voor de volle honderd procent. Ik verberg me niet achter hun rug. Je kunt je achteraf afvragen of zij eerst mij of met de Commissie hadden moeten overleggen. Maar zij redeneerden: het is onze verantwoordelijkheid. Ze wilden het niet als een politieke, maar als een zuiver juridische en administratieve zaak afhandelen.''

Liikanen was secretaris-generaal van de Finse sociaal-democratische partij en parlementslid. Van 1987 tot 1990 was hij minister van Financien, daarna was hij Fins ambassadeur bij de Europese Unie en sinds 1995 is hij lid van de Europese Commissie. Er is in brede kring waardering voor zijn inspanningen om het financieel beheer en het management bij de Commissie te verbeteren. Het Europees Parlement vindt alleen dat de hervormingen niet snel genoeg gaan.

Vorige maand haalde een motie van wantrouwen tegen de hele Commissie wegens slecht financieel beheer en nepotisme geen meerderheid in het parlement. De Commissie moest wel aanvaarden dat een comite van onafhankelijke experts, onder wie de voormalige Nederlandse voorzitter van de Europese Rekenkamer Andre Middelhoek, onderzoekt of voldoende is gedaan aan fraudebestrijding (wat niet tot Liikanens portefeuille behoort).

De Finse Eurocommissaris speelt een belangrijke rol bij de gecompliceerde onderhandelingen die de vijftien lidstaten van de EU op het ogenblik onder Duits voorzitterschap voeren over de Europese financien tot 2006. De Duitse bondskanselier Schroder wil dat de grote meningsverschillen tussen de lidstaten overbrugd worden tijdens een top van regeringsleiders van de EU eind maart in Berlijn. Nederland hoopt bij deze onderhandelingen te bereiken dat het in 2002 1,3 miljard gulden minder aan de EU kan afdragen. Als verantwoordelijke voor de begroting is Eurocommissaris Liikanen een van de architecten van Agenda 2000, dat is het voorstel voor deze langetermijnfinancien van de EU dat de Europese Commissie vorig jaar aan de vijftien lidstaten heeft gepresenteerd.

Kan de crisis tussen het Europees Parlement en de Commissie over het financieel beheer snellere verbeteringen stimuleren?

,,Dat kan, als iedereen begrijpt dat we hervormingen moeten doorvoeren. Alle deskundigen zijn het erover eens dat we met de hervorming van het financieel management sinds 1995 in de juiste richting gaan. Dat proces wordt versneld als we de bureaucratie verminderen, als we ambtenaren verantwoordelijkheden geven en zij die verantwoordelijkheden nemen. Maar als ambtenaren zonder grond aangevallen en beschuldigd worden van onregelmatigheden, dan bestaat het risico dat ze geen beslissingen meer willen nemen. Dan keren ze terug naar het oude systeem, waarbij iemand naar zijn superieur ging, die op zijn beurt ook weer naar zijn superieur ging. In zo'n systeem wil iedereen gedekt zijn. Het gevaar bestaat dat we met een crisis als van de laatste maanden achteruit in plaats van vooruit gaan. Buitenstaanders denken soms dat je alleen maar meer controle nodig hebt, meer inspecteurs. Dat is echter geen oplossing. Oplossingen zijn systemen van financieel management die eenvoudig en transparant zijn, met duidelijke doelstellingen en waar ambtenaren verantwoordelijkheden hebben.''

Op het gebied van de financiele controle bestaan zeer uiteenlopende tradities in Europa. Bij de Europese Rekenkamer vinden vertegenwoordigers van zuidelijke lidstaten de controle op doelmatigheid van uitgaven dikwijls te politiek.

,,Toen ik in Brussel begon, stuurde de toenmalige voorzitter van de Rekenkamer, Middelhoek, een brief aan de Commissie. Hij schreef dat wij voor het nemen van een besluit controleerden of alles volgens de regels was, maar dat we ook moesten gaan kijken of we wel waar voor ons geld krijgen. Ik denk dat controle vooraf de indruk kan geven dat alles in orde is, maar dat er toch sprake kan zijn van geldverspilling. Op Middelhoeks advies hebben we hier daarom belangrijke veranderingen bij de financiele regelgeving doorgevoerd, die we nu verder verbeteren.''

Verder? Critici zeggen dat u niet twee verschillende systemen tegelijk kunt toepassen en een keus zult moeten maken tussen controle vooraf of achteraf.

,,Je kunt bij reorganisaties in dit huis niet zeggen: alles wat jullie tot nu toe deden was fout en alles wat ik zeg is goed. We moeten stap voor stap in de richting gaan van een goed gecontroleerd begrotingssysteem.''

Kritiek op de Commissie gaat niet alleen over geld. Er is ook kritiek op de manier waarop Eurocommissarissen hun kabinetten uit persoonlijke getrouwen samenstellen.

,,Als Fins minister van Financien had ik een adviseur die de gesprekken in het parlement moest volgen. Verder werkte ik alleen met ambtenaren. In dit huis is dat anders, maar dat heeft niet alleen te maken met verschillende tradities in Noord- en Zuid-Europa. Een Europees commissaris moet bij zaken die tot zijn portefeuille behoren vooral met zijn ambtelijke diensten werken. Maar wij hebben in de Europese Commissie ook een collegiale verantwoordelijkheid. Zeer gecompliceerde dossiers op het gebied van de interne markt of het mededingingsbeleid, die niet tot je eigen portefeuille behoren, kun je niet zelf volgen. Daarvoor heb je kabinetsmedewerkers nodig.

,,In nationale regeringen ken je dat probleem niet. Daar heb je standpunten van politieke groeperingen. Binnen de Commissie zijn geen politieke groepen. Je hebt mensen nodig die duizenden dossiers volgen die je niet allemaal zelf kunt lezen en waarover je wel een eigen standpunt moet innemen.''

Zijn cultuurverschillen geen probleem bij gedragscodes die de Commissie wil opstellen?

,,Het belangrijkste is het proces waarbij gewerkt wordt aan overeenstemming over gedragscodes voor leden van de Commissie, voor kabinetsmedewerkers en voor ambtenaren. Zonder Europese ethische normen is er geen gedragscode mogelijk. Voor mij is niet het belangrijkst wat ten slotte wordt opgeschreven. Het gaat om het vaststellen welke gelijke waarden je hebt. In iedere organisatie, of die particulier is of van de overheid, zijn waarden nodig die door iedereen worden gedeeld. We discussieren binnen de Commissie al een half jaar over een eerste ontwerp gedragscode.''

Er is veel onzekerheid rond de onderhandelingen over de financien van de EU, waarvoor de regeringsleiders eind deze maand in Bonn bijeenkomen en eind maart nog eens in Berlijn. Verwacht wordt dat een akkoord alleen in een soort nacht van de lange messen bereikt kan worden.

,,Ik ben optimistisch. De Agenda 2000, het voorstel van de Commissie, is nog steeds het referentiepunt van de onderhandelingen. Welke stellingen er ook worden betrokken, ze worden altijd met dat referentiepunt vergeleken. Natuurlijk heeft ieder land, net als Nederland, zijn problemen. Er is sprake van een redelijk uitgebalanceerde ontevredenheid onder de lidstaten.''

Zal ten slotte iedereen verliezer zijn?

,,Op een eerlijke manier. Er moet aandacht aan ieders problemen worden besteed. Iedereen onderhandelt met in zijn hoofd het probleem dat het eindresultaat net zo in het eigen land aanvaard moet worden als in de andere lidstaten.''

In januari werd tijdens een persconferentie van de voorzitter van de Commissie, Santer, een vraag gesteld over Assi, een bedrijf dat Liikanens echtgenote op zijn adres zou hebben. Gesuggereerd werd dat mevrouw Liikanen dankzij haar man zaken kon doen met de Commissie. Plotseling stoof Liikanen de persconferentie binnen en vertelde opgewonden dat Assi geen bedrijf was, maar de koosnaam van zijn echtgenote Hanna-Liisa, die al sinds 1972 voor de Finse overheid werkt.

Ik heb u toen voor het eerst kwaad gezien.

,,Het was een volkomen onjuist verhaal dat al een hele tijd rondging. Ik volgde hier op mijn kamer via de televisie die persconferentie. Toen stelde iemand een vraag over mevrouw Liikanen. Santer kon natuurlijk niet alle details over haar werk weten. Als dat verhaal na de persconferentie in kranten was gekomen, had ik nooit meer de kans gehad om het te stoppen nooit, nooit!

,,In twee tellen besloot ik zelf naar die persconferentie te rennen. Al sinds september vorig jaar had ik me voorbereid om een vraag daarover te beantwoorden. Maar in geen enkele persconferentie kreeg ik die vraag. Ik rende spontaan naar beneden en ik was voor het eerst sinds ik lid van de Commissie ben echt kwaad.

,,Er zijn zaken die niet politiek zijn. Mevrouw Liikanen is Fins ambtenaar en heeft haar carriere geheel op eigen kracht gemaakt. Ze heeft alleen misschien wel eens last van mijn slechte naam gehad. Als mensen mij aanvallen, aanvaard ik dat. Maar het aanvallen van mijn familieleden, dat gaat de grenzen te buiten die ik aanvaardbaar vind. Men moet vragen over mevrouw Liikanen aan mij stellen, niet aan Santer. Ik was werkelijk kwaad.'' Liikanen schiet in de lach.

NRC Webpagina's
10 FEBRUARI 1999