'Een zuiver voorbeeld van pseudologia fantastica'

Jan Pieter de Kok stond vaak voor de rechter om zijn alternatieve genezingsleer, de iatrosofie, te verdedigen. Vorig jaar dook De Kok, nu als organisatie-adviseur, op bij het Schiedamse kinderdagverblijf Honki Ponk. Hoe een homeopaat verwerd tot goeroe.

Door Cees Banning

Bouwmeester
Thuis temidden van de vormen der natuur
Gewekt door denken over mens-en-aarde
Vanzelf groeide begrip voor mede-creatuur
Geduldig liet hij ieder in zijn waarde
Zacht schreed zijn potlood over het papier
Zonder aarzeling schiepen lijnen dimensies
Inzicht in de ruimte ging grenzen vooraf
Een meester der briljante eenvoud
De dagen van een wilsmens onverzettelijk sprankelend
Soms kan kracht ook een gebrek zijn
Elk waarlijk leven had hij in vrijheid lief
De waardevollen leven voort aan beide zijden

Eind oktober 1994 ontving koningin Beatrix dit gedicht, en ook een gratieverzoek, van de iatrosoof Jan Pieter de Kok. Hij schreef het naar aanleiding van de dood van Frans van Dillen. De vooruitstrevende architect was een patiënt en volgeling van de alternatieve genezer. Op zijn sterfbed had Van Dillen zijn testament laten aanpassen ten gunste van De Kok. Na de dood van de architect weigerde de huisarts een akte van overlijden te tekenen, en schakelde de lijkschouwer in. De Kok belette de lijkschouwer zijn werk te doen, waarop hij strafrechtelijk werd vervolgd wegens obstructie van de rechtsgang.

Onderzocht werd of de iatrosophische behandeling van De Kok had geleid tot Van Dillens dood, maar uit de lijkschouwing bleek een natuurlijke doodsoorzaak. Tijdens de rechtszitting werd De Kok toch tot twee weken cel veroordeeld voor belediging van het Hof; hij vergeleek de rechterlijke macht met nazi's. In zijn gratieverzoek aan koningin Beatrix klaagde hij dat het gebruik van het recht op vrije meningsuiting in Nederland anno 1994 zwaar wordt bestraft. De kwestie- Van Dillen en het gedicht typeren niet alleen de manier van denken en optreden van De Kok. Ze biedt ook een parallel met de zaak waarmee hij onlangs in het nieuws kwam: zijn bemoeienissen met het kinderdagverblijf Honki Ponk in Schiedam. Vijf jaar voor Van Dillens dood nam De Kok namelijk zijn gerenommeerde architectenbureau in Rosmalen over. De dochter van Van Dillen leed aan anorexia nervosa en werd behandeld door Olaf Janssen, een vertrouweling van De Kok. Een ziekte, zo zeggen iatrosofen, is een teken dat de omgeving waarin iemand leeft niet harmonieus is. Om te herstellen moet de omgeving (familie, vrienden) zich aanpassen, of alle banden moeten worden verbroken. Van Dillen koos voor zijn dochter en werd volgeling, en later, patiënt van De Kok.

Ook in het geval van Honki Ponk loopt het eerste contact via Olaf Janssen. De directeur van Honki Ponk, Marja van Wolferen, was onder behandeling bij Janssen. Van Wolferen benoemde in het najaar van 2000 Jan Pieter de Kok als organisatie-adviseur. Saillant is dat hij binnen het kinderdagverblijf werkte onder de naam Peter de Kok.

Eind november werd bekend dat Peter de omstreden Jan Pieter is. Het personeel meldde zich ziek en massaal werden de kinderen thuis gehouden. Voor iemand als De Kok ('Een kind heeft recht op zijn eigen dood') is geen plaats in een kinderdagverblijf, vonden de ouders. De zaak liep hoog op en werd beslist door de rechter. Na zijn uitspraak trok Van Wolferen zich terug als directeur en verdween De Kok van het toneel.

In de affaire-Honki Ponk manifesteerde De Kok zich voor het eerst als 'organisatie-adviseur'. Tot nu toe haalde hij de publiciteit met zijn illegale scholen, galeries, gedichten, en harem, maar vooral met zijn alternatieve medische adviezen.

De Kok noemt zich iatrosoof, een leer die zich baseert op de eerste natuurgenezer, de Zwitserse alchemist Theophrastus Paracelsus (1493- 1541). Dit gedachtengoed heeft De Kok aangevuld met elementen van theosofie, antroposofie en Rozenkruisers-filosofie. Evenals de homeopathie richt De Kok zich op het versterken van de levenskracht van de zieke mens en niet op het doden van de bacil. Hij verbindt dit met het begrip 'Karma'; iemands lot wordt bepaald door zijn daden en zijn vorige levens. Een mens 'werkt' in een ziekte een bepaald lot uit. De Kok gelooft in reïncarnatie. "Vanuit de iatrosophische visie is de dood een geboorte in de geestelijke wereld, zoals de geboorte een sterven van de mensen in de geestelijke wereld betekent."

De Kok is de onbetwiste leider van de iatrosofische beweging in Nederland; hij wordt daarbij gesecondeerd door de Rotterdamse advocaat Pieter de Bruin en Olaf Janssen. Het Medisch Tuchtcollege ontnam Janssen zijn artsentitel in 1994 omdat hij had verzuimd een vrouw te wijzen op de gevaren van een zwangerschap en na de bevalling haar verzorging verwaarloosde. In levensbedreigende toestand werd de vrouw opgenomen in het ziekenhuis. Bij de motivering om zijn artsentitel af te nemen woog zwaar mee dat Janssen zich laat leiden door een leek: De Kok. Bij een eerder incident in 1992, dat Janssen een schorsing opleverde van drie maanden, schreef hoogleraar gezondheidsrecht F.C.B. van Wijmen: "In deze zaak worden de levensgevaarlijke gevolgen zichtbaar van de bijna tot in het absurde doorgevoerde iatrosofie, een rond één persoon welhaast tot religie verheven vorm van homeopathische geneeskunde."

Die persoon is Jan Pieter de Kok. Hij werd op 15 januari 1952 geboren in een Rotterdams arbeidersgezin. Zijn vader was vakbondsleider. Over zijn jeugd is weinig bekend. De Kok weigert met de media te praten. Drie verzoeken (telefonisch, schriftelijk en per e-mail) om te reageren op meningen in dit artikel worden geweigerd. "Hij wil geen energie in u steken", zegt zijn secretaresse/woordvoerster. Ook zijn medestanders van Honki Ponk willen geen pers te woord staan.

Zijn middelbare schoolopleiding (HBS) en een studie fysiotherapie maakte De Kok niet af omdat hij in conflict kwam met de docenten. De belangstelling voor de 'geneeskunst' werd bij hem gewekt toen hij op negenjarige leeftijd Rachitis (Engelse ziekte) kreeg. Bij deze ziekte leidt een kalkgebrek tot een onderontwikkeld of misvormd beenderstelsel. De Kok, zo weten ex-vrienden, heeft een misvormd borstbeen en draagt zwarte pakken om dit te camoufleren. Hij heeft een voorliefde voor snelle auto's en het luxe leven. Ayn Rand (pleitbezorgster van het laissez-faire kapitalisme en van egoïsme als deugd) is zijn favoriete schrijfster.

Voornamelijk via zelfstudie schoolt de Kok zich in de homeopathie. Hij volgt lessen bij de Nederlandse Werkgroep Praktizijns in de Natuurlijke Geneeskunst en voorziet, zo weten verschillende oud-leerlingen, in zijn levensbehoefte door een sekswinkel in Den Haag te runnen. In Londen, waar hij trouwt en vader wordt van twee kinderen, volgt hij cursussen aan de London Homeopathic School. In Nederland sluit hij zich aan bij de Rozenkruisers. Het genootschap wil via studie en bezinning 'het pad' terug vinden naar het ware goddelijke Zelf; de Godvonk die in ieder mensen verborgen is. De Koks arrogante opstelling ("Hij kwam niet om te leren, maar om te doceren", zegt secretaris Henk Steinhart) heeft tot gevolg dat hij na een paar jaar uit het genootschap wordt gezet. Eind jaren zeventig stond De Kok aan de basis van het reveil van de homeopathie. Hij begint in 1976 een homeopathische praktijk in Voorburg en start samen met de biochemicus Hans van Vliet een opleiding voor homeopathie. Aan de samenwerking komt snel een einde. "Als wetenschapper wilde ik de diagnostische kant accent geven", zegt Van Vliet in 1993 in NRC Handelsblad. , ,De Kok wilde meer de spiritualiteit en elementen van de Rozenkruisers en de antroposofie in de colleges integreren."

In 1979 verschijnt De Kok voor de commissie-Muntendam, die advies moest uitbrengen aan het kabinet Van Agt over de betekenis van alternatieve geneeswijzen voor de volksgezondheid. De Kok bleek niet in staat om 'in vijf minuten' uit te leggen wat de iatrosofie inhoudt. In de commissie zat ook de arts Hugo Verbrugh. "Hij staat in mijn geheugen gegrift", zegt Verbrugh, nu docent filosofie geneeskunde aan de Erasmus- universiteit. "Een zuiver voorbeeld van pseudologia fantastica, een dwingend beeld dat iemand in zijn eigen fantasieën gelooft." Verbrugh maakt al twintig jaar studie van 'het verschijnsel De Kok' en omschrijft iatrosofie als "lariekoek; een bijeengeraapte verzameling nonsens. Het valt in de categorie pseudo-medisch crimineel handelen".

Op 29 september 1981 richt De Kok de Stichting Collegium Iatrosophicum op. De stichting verzorgt een opleiding van twaalf jaar. Eén studiejaar bevat twaalf 'college-zaterdagen' en iedere zondagochtend is er een rituele bijeenkomst waarbij iedereen elkaar bij binnenkomst omhelst en luistert naar voordrachten van De Kok, herinnert homeopaat Jan Staats zich.

De invloed van De Kok op zijn patiënten en volgelingen is groot. "Je raakt volledig in zijn ban", zegt een ex-patiënt die anoniem wil blijven. "Hij heeft een feilloos gevoel voor mensen die 'op zoek' zijn; voor die mensen wordt hij God." Voordat de leerlingen aan de opleiding beginnen, moeten ze eerst bij De Kok in therapie. Hij is hun leidsman, helpt bij het stellen van diagnoses, adviseert bij de behandelingen en levert de homeopathische middelen. Op het hoogtepunt, begin jaren negentig, zijn zo'n tweehonderd iatrosofen actief in Nederland. Van ieder consult staat de leerling ongeveer de helft af aan de meester. Wie niet betaalt, krijgt te maken met het incassobedrijf 'Current Incasso' van mr. Pieter de Bruin. De opleiding bestaat niet meer, maar De Kok blijft zijn leerlingen - en patiënten - adviseren (600 gulden per consult).

"Een charismatische man, zeer innemend, maar gevaarlijk", zegt Cees Baas, homeopathisch arts in Eindhoven. Hij volgde van 1978 tot 1981 de opleiding bij De Kok. "Ik ben opgestapt want de beweging vertoonde alle kenmerken van een sekte, waarvan De Kok de onbetwiste leider was. Volgens mij zijn er mensen gestorven zonder dat het nodig was."

Tientallen keren heeft De Kok voor de rechter gestaan (zie curriculum vitae); in het zwart, want volgens hem ben je in deze kleur het minst gevoelig voor externe invloeden. In de rechtbank werden zijn opvattingen over de reguliere geneeskunde openbaar. "Dezelfde handelingen als tijdens de Tweede Wereldoorlog worden nu verricht door mensen in witte jassen onder het mom dat het goed voor je is. Mengele kwam er dan nog eerlijk voor uit."

De Kok wil niet gecontroleerd worden, niet door de inspectie voor de volksgezondheid, niet door een rechtbank. "Mensen die gecontroleerd worden en willen worden die horen thuis in een wereld waar ik niet achter sta", zei De Kok in 1995. "Mensen die niet zelfstandig verantwoordelijk kunnen zijn voor hun handelen, mensen die zich achter de norm willen verschuilen, die een ander willen laten oordelen over hun handelingen, die zijn natuurlijk ook nooit in staat om andere mensen te genezen." Het dédain voor de regels uit zich in het niet aanmelden bij de burgerlijke stand van pas geboren kinderen (bij verschillende vrouwen heeft De Kok een aantal kinderen) en het ontwijken van de leerplichtwet.

"De Kok is verworden tot een goeroe. De Nederlandse Raspoetin. Hij is een sekteleider geworden met alle seksuele escapades die erbij horen", zegt een voormalig volgeling. "Wat drijft hem", vraagt cursist van het eerste uur en homeopathisch arts Jacques de Sonnaville zich nu af. "Aanvankelijk dacht ik idealisme, maar het is persoonlijke macht, geld en afkeer tegen de maatschappij." Een psychiater, die ooit de opleiding bij De Kok heeft gevolgd, is milder. "Hij verdient compassie", zegt hij. "De man vertoont alle kenmerken van iemand die aan het border- line syndroom lijdt". Staccato somt hij op: afzetten tegen de maatschappij; overtuigd van zijn eigen gelijk; eigen wetten, regels, en voorschriften; manipulator; grootheidswaan. "De Kok wil de wereld genezen", analyseert de oud-cursist. "Maar zou bij zichzelf moeten beginnen."

Zie ook:

Bestuur Honki Ponk stapt op (13 januari 2001)
Prachtig, maandag ga ik weer werken (12 januari 2001)
Opvang Schiedam maandag weer open (12 januari 2001)
Ouders winnen geding om nieuwe bestuursleden Honki Ponk (11 januari 2001)

( a d v e r t e n t i e s )