Bas Heijne
Het gedoe rond de aanstaande verloving van kroonprins Willem-Alexander is alleen een aanleiding, want de vraag moest op een gegeven moment hoe dan ook gesteld worden: waarom zou Nederland in de eenentwintigste eeuw eigenlijk een monarchie moeten blijven? Omdat het goed gaat zoals het is, luidde jarenlang het standaardantwoord, en God mag weten wie je als boegbeeld krijgt wanneer je er een republiek van maakt.

Politiek is dat toch al niet haalbaar, in Nederland is geen enkele grote verandering politiek haalbaar, en politici worden tot op de dag van vandaag geplaagd door het schrikbeeld van de jubelende menigte Oranje-aanhangers op het Malieveld, na Troelstra's potsierlijke oproep tot revolutie in 1918. Oproepen tot het afschaffen van het koningshuis, dat is de beste manier om je in dit land onsterfelijk belachelijk te maken.

Enkele jaren geleden deed zich nog het zogenaamde Republikeins Genootschap gelden, een groepje zelfvoldane mannen dat naar een excuus zocht om regelmatig met elkaar te dineren. Ze hadden een even oubollig geloof in de idealen van de Republiek als het Oud-Strijderslegioen in de goddelijke bestemming van de Oranjes. De leden van het genootschap hadden helemaal geen hekel aan de koningin, zeiden ze - maar er was in de huidige tijd eenvoudigweg geen plaats voor een verouderd, ondemocratisch instituut als een koningshuis.

Dat laatste is waar. Er is geen enkele rationele rechtvaardiging voor een monarchie in een tijd van Europese eenwording en globalisatie. Het zal niemand lukken het bestaan van het koningshuis te verenigen met de principes van de parlementaire democratie. Maar daar zit nu juist de crux. Geloof in de monarchie is per definitie irrationeel. Het vereist een bevlogenheid die de werkelijkheid op een meeslepende manier geweld aandoet, een overtuiging die een rotsvast verband legt tussen de persoon van de vorst en de natie. Beide waren tientallen jaren lang op een bijna mystieke manier met elkaar verstrengeld. Wat is een land zonder zijn vorst? Wat is een vorst zonder land?

Vlag, vorst, volk en vaderland; het zijn oude, tot op de draad versleten woorden. Het koningshuis van nu is als een lege kerk, waaruit de traditionele gelovigen één voor één zijn weggelopen. Waar zullen we hem in Godsnaam voor gaan gebruiken? In de krant lees je van tijd tot tijd dat premier Kok de modernisering van het koningshuis ter hand heeft genomen, maar dat proces heeft er zo te zien tot nu toe alleen toe geleid dat de Oranjes tegenwoordig gezamenlijk per bus worden vervoerd.

Vandaar ook die alomtegenwoordige lauwe verdediging van de monarchie. Het gaat toch goed zo? Bovendien, je moet niet teveel aan het volk overlaten. Straks wordt Willebrord Fréquin nog president. Of Judith Belinfante.

Niemand lijkt meer in staat of van zins om de idee van de monarchie nieuw leven in te blazen. Toch blijft het koningshuis populair, zo blijkt steeds weer uit de peilingen. Dat is de paradox: niemand geeft werkelijk om de monarchie, maar veel mensen wel om het koningshuis. Wanneer Beatrix door al te autocratisch gedrag even uit de gratie lijkt, woont ze snel even een aids-gala bij of ze legt een bezoek af bij een business-school voor meisjes uit de Bijlmer en alle wrevel verdwijnt. Prins Bernhard betaalt uit eigen zak een groep vrijwilligers om op de Galapagos-eilanden zeerobben schoon te schrobben, de koningin maakt het Stedelijk Museum in Amsterdam tot haar eigen paleis van schone kunsten en Willem-Alexander komt tegen alle verwachtingen in nu eens niet met een bleek, in-en-in-keurig meisje uit de hogere burgerij aanzetten, maar met een exotische blondine. En het is echte liefde, anders zou hij nooit op dieet zijn gegaan.

Je hoort in de media wel eens verbaasd opmerken dat ook de serieuze pers tegenwoordig de roddelbladen gebruikt als bron voor nieuws over het koningshuis. Dat klopt, want er is helemaal geen ander nieuws meer over het koningshuis. Nu de statige buitenkant van de monarchie vervallen is, dat mystieke verbond van vorst en natie ontmaskerd is als een absurde fantasie, en de koningin niet veel anders meer kan zijn dan een goodwill-ambassadrice voor ons land, is populariteit het enige wat telt. En populariteit hangt volledig af van persoonlijkheid.

Voorheen konden vorsten die het bij hun volk verbruid hadden, zich verschuilen achter het instituut van de monarchie. Tegenwoordig is het precies omgekeerd: nu voor een monarchie ideologisch gezien geen draagvlak meer is, en het gemor van politici toeneemt, ziet de vorstin zich genoodzaakt steun te zoeken bij het volk. De prijs die betaald moet worden, is de prijs die alle mensen moeten betalen die beroemd zijn in een ideologisch ontkerstende wereld - het exploiteren van hun privé-leven voor publieke doeleinden.

Zie daar de ware crisis in de monarchie: niet een opkomend republikanisme is de dreiging, maar de moderne cultus van de publieke persoonlijkheid. Het koningshuis is afhankelijk geworden van de publieke opinie. Het is een spel van celebrities geworden. Het was prinses Diana die als eerste de regels van dat spel doorkreeg, en het met overgave speelde; gretig toonde zij publiekelijk haar wonden. In Nederland verzet het koningshuis zich tot het uiterste tegen zo'n emotionele openbaarheid, met de Rijksvoorlichtingsdienst als absurde waakhond die tegen iedereen begint te blaffen. Tegelijk dringt het besef door dat het bestaansrecht van de monarchie niet langer door God geschonken is, en zelfs niet door de politiek, maar enkel en alleen door de lezers van de Privé, de Story en Ons Vorstenhuis. En die lezers willen paleisgeheimen.

Kan de glimlach van Máxima het verleden van haar vader doen vergeten? Zo wordt het spel nu gespeeld. De geschiktheid van de kroonprins voor het koningsschap kan in deze tijd enkel nog afgemeten worden aan de populariteit van hemzelf en zijn bruid.

De prins moet, hoor je menig woordvoerder verklaren, naast zijn publieke ook een privé-leven vergund zijn. Wat zij niet beseffen is dat zijn privé-leven langzaam maar onherroepelijk tot de essentie van zijn koningsschap zal worden. Dat is het einde van de monarchie.

Zie ook:

Kok: nog geen verloving op til (2 februari 2001)
Is Zorreguieta sr. welkom of niet? (30 januari 2001)