Dienaar van Rome, ondanks alles

De buitenwereld kent hem als opponent van het Paarse kabinet en, sinds kort, ook als criticaster van Rome. Maar als het erop aan komt, keert de Bredase bisschop Muskens immer terug in de moederschoot van de kerk. "Ik zou mezelf niet conservatief noemen, wel traditioneel."

Door Steven Derix

Hij had er tegenop gezien, vertelde bisschop Muskens vorige week tijdens een persconferentie over zijn bezoek aan Rome. Maar na afloop van zijn bezoek aan zijn 'amico mio' monseigneur Giovanni Re, hoofd van de machtige congregatie van de bisschoppen en mogelijke opvolger van paus Johannes Paulus II, was hij 'opgelucht'. "Re zei mij dat het Vaticaan niet kon instemmen met het plan voor een diocesane synode in het bisdom Breda. Maar toen ik hem begon te vertellen over onze plannen en voorbereidingen, werd hij steeds enthousiaster. Na afloop sprong hij op en omhelsden we elkaar."

Iets concreets heeft Muskens' gang naar Rome echter nog steeds niet opgeleverd. Officiële toestemming voor zijn synode blijft uit. Het Vaticaan blijft van mening dat het risico dat ongewenste onderwerpen als het celibaat of vrouwen in het ambt op de agenda komen, te groot is. Maar, zo zegt bisschop Muskens, de kou is uit de lucht, en de voorbereidingen voor de serie bijeenkomsten ter gelegenheid van het 150- jarige bestaan van het bisdom Breda kunnen - onder een andere naam - doorgaan. Ondanks zijn kritiek op het Vaticaan - 'er zijn evenveel pausen als kardinalen' - keert bisschop Muskens als altijd terug met een warm gevoel. "Een bezoek aan Rome heeft voor mij ook altijd iets van een bedevaart."

Martinus P.M. Muskens (Tiny) werd in 1935 in Elshout geboren, een piepklein dorpje tussen Heusden en Drunen. Een door en door katholieke gemeenschap, vertelt Muskens. "Alles was vervuld van geloof. God was bij ons in de boerderij en in de polder." Priester worden was iets vanzelfsprekends voor de boerenzoon, vertelt Muskens. "Mijn oom was als priester adviseur van de boerenbond. Diverse andere ooms waren pastoors."

In 1962 werd Muskens gewijd als priester van het bisdom Den Bosch, door bisschop Bekkers. Het was de tijd van vernieuwingen in de kerk, van Johannes de XXIII en het Tweede Vaticaans Concilie, en van de opmars van de televisie in Nederland, waarop de hervormingsgezinde Bekkers tijdens zijn wekelijkse tv-praatje vrijelijk sprak over heikele kwesties als de anticonceptiepil. De charismatische Bossche bisschop oefende een grote invloed uit op de jonge priesters. "Bekkers was iemand die mensen kon aanspreken met een grote openheid", zegt Muskens. "Wij dweepten met die man, bij wijze van spreken." De jonge Tiny Muskens had toen al een grote liefde voor het buitenland opgevat. Op het seminarie ging Muskens interesse vooral uit naar Indonesië. Na korte tijd kapelaan in Velhoven te zijn geweest, gaf hij graag gehoor aan de oproep van Bekkers om in Nijmegen een vervolgstudie missiologie te doen, ter voorbereiding op een uitzending. Dat zat zo, legt jeugdvriend Toon Rabou, pastoor in de Heilig Landstichting, uit. "De deken van Nijmegen had de Rwandese bisschop Sibomane Rulengi een priester beloofd. Maar Muskens wilde liever naar Indonesië. Dat mocht van Bekkers."

Acht jaar, tot 1978, was Muskens secretaris van de Indonesische bisschoppenconferentie. In 1978 werd Muskens benoemd tot rector van het Nederlands College, het 'pied terre' van de Nederlandse bisschoppen in Rome. Hij viel op door zijn nauwgezetheid en harde werken. "Als je er op bezoek kwam als bisschop en je bepaalde ministeries op de curie wilde bezoeken, dan had hij alles tot in de puntjes geregeld", vertelt R. Philippe Br, oud-bisschop van Rotterdam. Muskens viel door nog iets op: zijn grote loyaliteit aan de kerk van Rome. ",Hij had een bijzonder hoge opvatting van zijn taak", zegt Rabou. "Je kon vissen wat je wilde, hij liet nooit iets los. En als ik met kritiek op de kerk kwam, zweeg hij."

In 1994 werd Muskens bisschop van Breda. In Nederland was hij een grote onbekende. De gelovigen in het bisdom vreesden dan ook dat Muskens na 17 jaar Vaticaan veel conservatiever zou zijn dan zijn vooruitstrevende voorganger Ernst. Al snel bleek anders, vertelt deken Peter van Hecke. "Bisschop Ernst vond dat de belangrijkste taak van de kerk lag in de diaconie, in het zorgen voor de zwakkeren in de samenleving. Meteen na zijn aantreden maakte Muskens duidelijk dat hij deze lijn van Ernst wilde voortzetten."

Onder bisschop Ernst was de 'polarisatie' tussen hervormingsgezinde en conservatieve katholieken aan het bisdom Breda grotendeels voorbij gegaan. Ook onder Muskens behielden de 'vernieuwers' hun invloed; in 1999 werd bij een reorganisatie de invloed van de pastoraal werkers - lekentheologen - nog vergroot. Zo staan de zogenaamde 'pastorale teams' officieel onder de verantwoordelijkheid van een gewijde priester, de feitelijke leiding ligt in handen van een pastoraal werker. Het enorme priestertekort (88 pastoors op 139 parochies) laat geen andere keuze, zegt pastoraal werker Jan Brok. "Bovendien, juist omdat de omgang tussen priesters en pastoraal werkers altijd zo intensief is geweest, zijn er relatief weinig problemen." Ed Arons, hoofredacteur van het conservatieve Katholiek Nieuwsblad, ziet dat anders: "Jonge, conservatieve priesters moeten in Breda tegen de stroom oproeien. Hoewel Muskens ze in woord steun toezegt, verandert er niets aan het beleid. We krijgen regelmatig brieven dat er zo weinig aandacht is voor de eucharistie. Maar wie er wat van zegt, wordt uitgemaakt voor ouderwets."

Een technisch bestuurder is Muskens niet: de bisschop is een vooral een inspirator, die voor de uitvoering vertrouwt op een een kleine kring adviseurs, die het dagelijkse reilen zeilen in handen hebben. "Vaak loopt hij door de gangen met die nieuwsgierige oogjes van hem", zegt deken Peter van Hecke. "Goh, zijn jullie nu nog aan het werk, vraagt hij dan. Hij realiseert zich kennelijk niet dat hij met zijn ideeën ons met al dat werk heeft opgezadeld." Daar kwam nog bij dat een groot deel van de tijd en energie van de bisschop opging aan optredens op het nationale podium. In 1996 werd hij in één klap een beroemdheid toen hij in het VPRO-programma Veldpost zei dat armen mogen stelen. Tenminste, zo legde de Telegraaf het de volgende dag op de voorpagina uit. De werkelijke uitspraak van de bisschop was minder opzienbarend, zegt John Willems, perschef van het bisdom Breda. "Letterlijk zei Muskens dat hij al op de lagere school had geleerd dat als je te arm bent om je kinderen te eten gegeven, je van Onze Lieve Heer best een broodje mag wegnemen. Dat is standaard sociale leer van de katholieke kerk, al eeuwenlang. Maar blijkbaar wordt de taal waarin deze leer wordt vervat, niet meer begrepen. 'Verdorie, dat is groot nieuws', dachten ze toen bij de VPRO."

Maar al was de opmerking over het brood een gelukstreffer, de ophef die ontstond berustte niet op toeval. Door de verborgen armoede in Nederland aan de orde te stellen raakt Muskens een open zenuw van het eerste Paarse kabinet, dat op het oog economisch succes aan succes reeg, precies zijn bedoeling. Want Muskens bleef, ook na persoonlijk te zijn ontvangen door Kok, sociale achterstelling aan de orde stellen op een manier die steeds weer het nieuws haalde. Zo bekritiseerde hij samen met de protestante Samen op Weg-kerken de 24-uurseconomie en hield hij een pleidooi voor het opnemen van economische vluchtelingen. In 1998 wees hij als een van de eersten op de enorme problemen in de zorg. Muskens trok 24 uur op met de zwervers van Amsterdam - voor de camera's van de KRO. Door zijn voortdurende media-optreden werd hij, nog geen drie jaar na zijn aanstelling in 1994, hét sociale gezicht van de katholieke kerk.

In 1999 werd Muskens getroffen door twee hersenbloedingen. "Dat was een enorme klap voor hem", zegt jeugdvriend Rabou. "Door zijn ziekte werd hij gedwongen het rustiger aan te doen." Inmiddels is Muskens weer aan de beterende hand én terug in de media - dit keer met kritiek op de kerk zelf. Muskens optreden is bijzonder, zegt Henk Baars, voorzitter van de progressieve Acht Mei-beweging. "Muskens spreekt op een manier die veel moediger was dan men van bisschoppen gewend was." Daarbij komt Muskens authentiek over, zegt de Nijmeegse kerkhistoricus Peter Nissen. "Je hebt niet het gevoel dat hij iets achterhoudt." Muskens is geen gladde, gepolijste man, zegt Ruud Smit, Muskens' opvolger als rector van het Nederlands College in Rome. "Muskens is wie hij is, zonder opsmuk. Hij is altijd hetzelfde: zwart pak, witte boord. Hij is een soort huisvriend geworden."

Maar er is nog een andere reden voor het succes van Muskens publieke optreden: hij kiest intuïtief de juiste onderwerpen. "Muskens heeft een hele goede timing", zegt deken Van Hecke. "Muskens leest veel, theologie natuurlijk, maar ook moderne literatuur", zegt Leo Fijen, eindredacteur van het KRO-programma Kruispunt. "Hij doet er alles aan om de tekenen des tijds in de vingers te krijgen." J.W.M.Bluyssen, oud-bisschop van Den Bosch: "Muskens probeert te doorgronden wat mensen bezig houdt. Daar wil hij op inspringen, daar is hij voortdurend mee bezig. Tegen die achtergrond moet je ook zijn plan voor een diocesane synode zien. Hij wilde in zijn bisdom een vuurtje aansteken, dat zou overslaan op de rest van Nederland."

De kerk laten aansluiten bij de moderne tijd, dat is de grote opdracht van Tiny Muskens. Maar dat wil niet zeggen dat daarmee de boodschap van de kerk moet veranderen. "Muskens wil het geloof bij de tijd brengen", zegt Leo Fijen, eindredacteur van het KRO-programma Kruispunt, "maar zijn boodschap is orthodox. Muskens gelooft dat de kerk nog een verhaal te vertellen heeft in deze maatschappij."

Dat verhaal van Muskens is een algemeen christelijke verhaal: heb uw naaste lief als u zelf. In het boekje Elk mens heeft een naam, dat is gebaseerd op een serie gesprekken met journalist Arjan Broers, omschrijft Muskens het zelf zó: "Als mensen elkaar aanspreken bij hun naam, is dat het begin van het respecteren van de identiteit en de waardigheid van de ander." Volgens Muskens schuilt God in de zorg voor andere mensen: "Hij heeft zich aan Mozes geopenbaard als Ik ben, die ben voor anderen. Dat is het wezen van God." "Ik zou mezelf niet conservatief noemen", zegt Muskens in Elk mens heeft een naam, "wel traditioneel. Ik ben gehecht aan de traditie. Ik hou van de kerk waarin ik opgegroeid en geleefd heb." Diezelfde liefde voor de kerk maakt dat Muskens op cruciale momenten afwijkt van zijn principes en zijn eigenlijke opvattingen inslikt, ook al laat hij indirect merken dat hij het er niet mee eens is. Begin 1999 pleitte hij openlijk voor het gebruik van condooms, om de aids-epidemie in Afrika te bestrijden. De meerderheid van de Nederlandse bisschoppen besliste anders, en Muskens bond in. Onder het onlangs verschenen document waarin de Nederlandse bisschoppen in feite elk condoomgebruik verbieden, prijkt ook de naam van de bisschop van Breda. Hoewel Muskens laat doorschemeren welwillend te staan tegenover een kerkelijk 'homohuwelijk', publieke uitspraken hierover doet hij niet - ook niet toen de hoofdredacteur van de Gaykrant Henk Krol hem vorige week rechtstreeks vroeg of hij bereid zou zijn de relatie met zijn vriend in te zegenen.

"Sommige zaken zijn nu eenmaal nog niet bespreekbaar binnen de katholieke kerk",zegt Muskens desgevraagd. "Als bisschop moet je beleid voeren, met een zeker realisme. Maar het heeft ook iets te maken met mijn opvoeding, met het katholiek zijn, dat je uiteindelijk meegaat met de kerk. Als katholiek probeer je, ondanks alle verschillen, bij elkaar te blijven. Voor buitenstaanders is dat niet altijd te begrijpen. Ik kan het ook niet goed uitleggen."

Vraag blijft tenslotte of de christelijke boodschap van Muskens, ondanks alle aandacht in de media voor zijn persoon, beklijft. Want, zo zegt de bisschop zelf, "je kunt wel een beetje populair op tv, de vraag blijft of het doordringt bij de mensen." Leo Fijen weet het ook niet. "Ik vraag me af of Muskens zieltjes gewonnen heeft. Ik denk dat hij vooral aanspreekt bij de mensen aan de rand van de kerk, de mensen die zich afvragen waarvoor ze het allemaal nog doen. Voor hen is hij een soort geweten geworden. Aan de andere kant: in ons laatste onderzoek 'God in Nederland' legden we mensen de vraag voor of ze vonden dat de kerk een prominente rol zou moeten spelen in het sociale debat. Het antwoord was een overweldigend 'ja'. Ik weet zeker dat dat aan bisschop Muskens te danken is."

Curriculum Vitae

( a d v e r t e n t i e s )