De r gaat ten onde

Waarom verspreidt de Gooise R zich zo snel onder de jeugd? Het lijkt te liggen aan de meezing-cd's van Kinderen voor Kinderen. De R is sowieso een raadsel- achtige medeklinker.

Berthold van Maris

D e uitspraak van de R verschuift in rap tempo. De 'Gooise R', die lange tijd verguisd werd, rukt op onder de jongere generatie. Daarnaast is er een algemene tendens om de R minder sterk uit te spreken of zelfs helemaal weg te laten. "We zitten midden in een ingrijpende verandering", zegt Roeland van Hout, hoogleraar dialectkunde en sociolinguïstiek aan de Katholieke Universiteit Nijmegen. Vorige maand organiseerde Van Hout, samen met Hans Van de Velde van de Université Libre de Bruxelles, een internationaal symposium over de R, waarbij niet alleen gekeken werd naar de Nederlandse R, maar ook naar wat er in de ons omringende talen met de R gebeurt. Van de Velde en Van Hout hebben inmiddels van NWO en het Vlaamse FWO acht ton gekregen om de R in het Nederlands uitvoeriger te onderzoeken.

"De R is een lastige klank", zegt Van Hout. "Hij kan in de mond op allerlei plaatsen en allerlei manieren gerealiseerd worden. Praktisch alle varianten die wereldwijd bekend zijn, blijken in het Nederlands voor te komen. Dat is op zich al heel bijzonder." Ook het Duits, Frans en Engels kennen meerdere varianten van de R. Maar het Nederlands spant de kroon met meer dan tien varianten, die allemaal in de standaardtaal gebruikt kunnen worden. De meeste Nederlanders weten wel dat je de R 'voor in de mond' of 'achter in de mond' kunt uitspreken. Spreek je hem stevig uit, dan trilt hij twee of drie keer. Spreek je hem wat lichter uit, dan trilt hij slechts één keer. Maar vaak wordt de R zwakker of gewoon heel anders uitgesproken. "Hij trilt dan net niet meer", legt Van Hout uit, "er vindt geen volledige afsluiting plaats in de mond. Je benadert hem alleen maar, door een vernauwing te maken waarbij je het verhemelte net niet raakt. Als je bijvoorbeeld de huig- R, die achter in de mond wordt uitgesproken, reduceert, kom je in de buurt van een heel ander soort klank: de harde g. En soms is er zelfs geen sprake van een echte vernauwing en dan gaat hij in de richting van een klinker."

Zo'n 'gevocaliseerde R', die dus iets klinkerachtigs heeft, kan op allerlei plaatsen in de mond worden gemaakt, ook op plaatsen die niets van doen hebben met de traditionele, trillende varianten. Een voorbeeld hiervan is de Gooise R, zoals die bijvoorbeeld gearticuleerd wordt door Sacha de Boer van het NOS Journaal: de tong buigt terug, beweegt een beetje naar achter en tussen tong en verhemelte ontstaat een vernauwing, die de voor de Gooise R zo typerende 'donkere' klankkleur veroorzaakt.

Hans Van de Velde stelde aan de hand van radio-opnames uit de periode 1935 - 1993 vast dat de R, alleen al in het Standaard-Nederlands, op 12 heel verschillende manieren kan worden uitgesproken, die niets met elkaar gemeen hebben, behalve dat wij ze zonder enige moeite allemaal als een 'R' interpreteren. Omdat de R zoveel verschillende gedaantes kan aannemen, weten taalkundigen er niet goed raad mee. Hij past niet in het mooie systeem dat ze voor de medeklinkers bedacht hebben, want hij kan niet fonetisch gedefinieerd worden: er is geen enkele articulatorische eigenschap die de 12 varianten met elkaar verbindt. Ook de spraaktechnologie heeft het er moeilijk mee. De R is ook de meest instabiele klank van het Nederlands. Hij is een voortdurende bron van taalverandering. De laatste tijd wordt de R steeds zwakker uitgesproken, en achter in de lettergreep kan hij zelfs helemaal verdwijnen. Je kunt tegenwoordig rustig Amste-damse bu-gemeeste zeggen in plaats van Amsterdamse burgemeester - dat zal niemand opvallen.

"We zijn in taal voortdurend op zoek naar een evenwicht tussen gemak en duidelijkheid", zegt Van Hout. "Iedere vereenvoudiging die niet ten koste gaat van de duidelijkheid, is meegenomen. Vergis je niet, spreken is een heel gecompliceerd proces, waarbij de hersenen honderden commando's per seconde naar de spraakorganen sturen."

Het wegvallen van de R achter in de lettergreep is een vereenvoudiging die ook past binnen een taaluniversalisme: talen hebben een voorkeur voor 'open lettergrepen' (een medeklinker gevolgd door een klinker) want die zijn het makkelijkst uit te spreken. Daar staat tegenover dat talen ook streven naar compactheid, en dan zijn clusters van medeklinkers (dus meerdere medeklinkers achter elkaar) juist weer aantrekkelijk.

Eveneens achter in de lettergreep doet zich ook die andere belangrijke verandering voor: het is op die plaats dat de Gooise R het Nederlandse taalgebruik nu langzaam binnendringt. De AmsteRdamse buRgemeesteR, uitgesproken met drie Gooise R-en, klinkt tegenwoordig heel acceptabel. Maar een Gooise R aan het begin van een woord (Rotterdam) of tussen twee klinkers (LaRen) komt nog wel heel geaffecteerd over. Mensen die de Gooise R achter in de lettergreep gebruiken (zoals Sacha de Boer) gebruiken voor in de lettergreep meestal andere varianten. "De snelheid waarmee de Gooise R zich verspreidt, verbaast mij", zegt Van Hout. "In de moderne samenleving, waarin we op de een of andere manier allemaal met elkaar praten, wordt het Nederlands steeds uniformer. Maar tegelijkertijd kunnen er opeens nieuwe varianten opduiken, die zich verspreiden met een snelheid die vroeger ondenkbaar was."

Een voorbeeld van hoe standaardisatie en variatie door elkaar heen lopen, werd tijdens het symposium over de R vanuit Engeland aangedragen. De regionale varianten van de Engelse R verdwijnen langzaam, ten gunste van één standaardvariant. Tegelijkertijd is er onder de jongere generatie een trend om de R aan het begin van een woord als een soort 'v' uit te spreken: rat wordt dan vat. Deze wel erg excentrieke variatie op de 'R' werd lange tijd, net als de Gooise R in Nederland, geaffecteerd gevonden en verguisd. Maar nu is er blijkbaar een jongere generatie die er wel wat in ziet.

"Als er een bepaald prestige aan verbonden is, kan een nieuwe variant zich heel snel verspreiden", zegt Hans Van de Velde. "We zien iets dergelijks in Vlaanderen gebeuren, waar de R overal voor in de mond wordt uitgesproken. Alleen in Gent wordt hij van oudsher achter in de mond uitgesproken. Die huig-R verspreidt zich nu heel snel over de regio rondom Gent. Vooral onder jonge vrouwen. En als dat gebeurt, dan mag je er vergif op innemen dat die verandering zal doorzetten. Want het is met bijna alle taalveranderingen zo dat ze het eerst worden overgenomen door jonge, beter opgeleide vrouwen." Vrouwen zouden gevoeliger zijn voor prestige, status en trends, zo luidt de gangbare verklaring. "Er is nog een andere verklaring mogelijk", vindt Van Hout, "Het kan zijn dat vrouwen een sterker taalgevoel hebben. Dat is dan bijna een biologische verklaring."

Ook in de verspreiding van de Gooise R spelen vrouwen en meisjes een opvallende rol. "Het is vreemd gegaan met die R", zegt Van de Velde. "Hij is jarenlang verguisd. Daarna is hij langzaam acceptabel geworden, vooral dankzij de programma's van Veronica en jonge tv-presentatrices. Maar dat verklaart nog niet waarom mensen die R nu ook overnemen. Wat daarvoor nodig is, is dat je zelf taal produceert. En onder normale omstandigheden zeg je niet zoveel terug tegen de televisie."

Als we met elkaar praten, verschuift onze uitspraak een beetje in de richting van die van onze gesprekspartner. Dat gebeurt voor een groot deel onbewust. Hoe sympathieker of prestigieuzer de gesprekspartner, hoe meer we de uitspraak van de ander zullen overnemen. "De ene mens is er gevoeliger voor dan de ander", zegt Van de Velde. "Mijn broer is er bijvoorbeeld héél erg gevoelig voor. Als hij praat met iemand die twee dorpen verder woont, neemt hij automatisch de klanken van dat dialect over, zonder het te beseffen." Van de Velde heeft het vermoeden dat de Gooise R, die heel populair is onder jonge meisjes, hun spraakgebruik is binnengedrongen via de meezing-cd's van Kinderen voor kinderen. "Die liedjes worden immers in alle Nederlandse huiskamers en klaslokalen meegezongen. De meisjes nemen de Gooise R onbewust over, gewoon omdat ze hem leuk vinden."