Worstelen tussen liefde en wantrouwen

Stéphane Alonso
Argentinië is van oudsher gericht geweest op Europa. Pas nu kijkt men economisch en politiek ook naar de VS en de buurlanden.

Sloppenwijk bij station Retiro in Buenos Aires Foto Vincent Mentzel

MET HAAR KEUZE voor een Nederlandse prins vervult Máxima Zorreguieta het eeuwenoude verlangen van haar geboorteland om onder het 'geciviliseerde' Europa te worden geschaard. Geen ander land in Latijns Amerika heeft de ogen zo gericht op Europa als Argentinië. Een overgrote meerderheid van de bevolking heeft Spaanse of Italiaanse voorouders. Brazilië daarentegen heeft, net als het Caraïbische gebied, belangrijke Afrikaanse invloeden.

Het imago van een in Europa verankerde natie die zich omringd weet door 'de tropen' is zorgvuldig gekweekt en komt tot op heden op subtiele manier tot uiting. Argentijnen zijn er, net als Chilenen, trots op dat ze winters hebben. Er is weinig affiniteit met landen met een sterke indiaanse achtergrond. De mode uit Milaan strekt meer tot voorbeeld.

De Falklandoorlog (1982) heeft het Argentijnse zelfbeeld voor een deel doen kantelen, zegt Patricio Silva, zelf Chileen en docent aan de Universiteit van Leiden. Tijdens deze oorlog met Groot-Brittannië hoefde niet gerekend te worden op steun uit Europa. De bloedbanden met Spanje en Italië bleken waardeloos. Steunbetuigingen - al dan niet van stille aard - waren vooral uit Latijns Amerika zelf afkomstig. ,,Argentinië is bescheidener geworden na de Falklandoorlog'', zegt Silva. ,,Het land is sindsdien Latijns-Amerikaanser geworden.''

Het meest concrete resultaat van deze nieuwe relatie is misschien wel Mercosur, de gezamenlijke markt van Argentinië, Brazilië, Paraguay, Uruguay en (deels) Chili. Het handelsverdrag betekende het voorlopige einde van de Argentijns-Braziliaanse rivaliteit, die zich vooral aan het einde van de negentiende eeuw openbaarde.

Die rivaliteit begon eigenlijk al in 1494, toen Spanje en Portugal Zuid-Amerika verdeelden met het Verdrag van Tordesillas. Na het vertrek van de koloniale mogendheden betwisten Argentinië en Brazilië elkaar de leidersrol in de regio. Er volgden tientallen grensconflicten. Uruguay werd gesticht met het doel als bufferzone te fungeren tussen de regionale mogendheden.

Aan het begin van de twintigste eeuw stelde Argentinië iets voor binnen de internationale gemeenschap. Het gemiddelde loon was er hoger dan in Canada. De gastarbeiders waren Europeanen. De 'zwaluwen' kwamen drie maanden per jaar overvaren vanuit Europa voor de graan- en druivenoogst en hadden geld over om de boot terug te nemen. Argentinië was het beloofde land, de zuidelijke tegenhanger van de Amerikaanse frontier op het westelijk halfrond. Wat ging er mis?

Argentinië heeft geen 'eenheid van gedachten', constateert Silva. Nationalisme en de verering van voorouders in Europa gaan hand in hand. De Argentijn houdt met hart en ziel van zijn land, maar in het achterhoofd heerst wantrouwen of onzekerheid. ,,Dubbele paspoorten zijn heel gewoon in Argentinië'', zegt Silva. ,,In Argentinië ontbreekt consensus over de toekomst van het land. De politiek draait rondom personen en niet rondom partijen. Zodra het misgaat, geeft iedereen elkaar de schuld. Het land telt heel veel persoonlijkheden. Politiek is daar net voetbal - iedereen meent er verstand van te hebben.''

De fixatie op Europa verklaart wellicht waarom Argentinië, veel meer dan Brazilië, moeite had met de opkomst aan het begin van de twintigste eeuw van een nieuwe mogendheid in het gebied: de Verenigde Staten. De inspanningen van de VS waren er op gericht om de Europese invloed in Latijns Amerika zoveel mogelijk terug te dringen. Hieruit komt ook de zogeheten Monroe-doctrine voort, die het Europese staten verbood om zich te bemoeien met aangelegenheden op het Amerikaanse continent.

Argentinië heeft een dubbele houding naar de Amerikanen toe, zegt Silva. Zo is het parlementsgebouw in Buenos Aires geïnspireerd op Capitol Hill in Washington. De ambtswoning van de president heet het Rode Huis, in plaats van Witte Huis. De Argentijnse grondwet is (deels) gebaseerd op die van de VS. In de jaren negentig is de band met de VS sterk verbeterd. Argentinië leverde zelfs een bijdrage aan de Amerikaans geleide troepenmacht tijdens de Golfoorlog (1991). In kiosken in Buenos Aires zijn tegenwoordig folders te koop waarin stapsgewijs wordt uitgelegd hoe je een Amerikaans visum moet krijgen.

De fascinatie met de VS is van recente datum. Aan het begin van de twintigste eeuw was Argentinië in economisch opzicht veel meer gericht op Groot-Brittannië. Dat bleek achteraf een 'verkeerde keuze'. Groot-Brittannië was na de Tweede Wereldoorlog passé. Tijdens de Tweede Wereldoorlog koketteerde Argentinië met de nazi's. Ook dat was een inschattingsfout. Brazilië stuurde als enige Latijns-Amerikaanse staat een legereenheid naar Italië om tegen de nazi's te vechten en werd hiervoor na de oorlog rijkelijk beloond door de VS, in financieel en economisch opzicht.

Ook de nationalistische Perón en zijn politiek van 'importsubstitutie' (het opwerpen van handelsbarrières en het stimuleren van eigen industrie) vormden na de oorlog een weinig uitnodigende boodschap voor de Amerikanen. Brazilië ontwikkelde zich intussen tot aantrekkelijke strategische partner van de VS. Qua ligging, maar ook qua sociale organisatie. ,,Argentinië werd door de VS altijd 'lastig' gevonden wegens de hoge organisatiegraad van de vakbonden'', zegt Silva.

De oprichting van Mercosur is gezien de economie van de regio een bijzondere prestatie. Tussen Latijns-Amerikaanse landen is van oudsher relatief weinig handel. De landen zijn vaak gebonden aan één of enkele land- en mijnbouwproducten (graan, nitraat) of genotmiddelen (tabak, suiker) die naar Noord-Amerikaanse of Europese markten worden geëxporteerd.

De rivaliteit tussen Brazilië en Argentinië is overigens niet helemaal verdwenen met de komst van Mercosur. Dat blijkt onder meer uit de zwakke institutionele structuur van de handelszone. Silva: ,,Ze hebben geen 'Brussel' - het structurele wantrouwen staat dat in de weg.'' Aan het functioneren van Mercosur komen heel veel informele telefoontjes tussen de betreffende presidenten te pas. De speling tussen de gemaakte handelsafspraken en de praktijk van alledag is groot.