EG kan moslims helpen nieuw vaderland te vinden

Slavko Curuvija

5 oktober 1992

Vorige week vatte de Britse onderminister Douglas Hogg voor het Europees Parlement de Britse vastbeslotenheid over de oorlog in ex-Joegoslavië samen in twee sleutelprincipes: “We zullen grenswijzigingen niet toestaan” en “We zullen een eind maken aan de etnische zuivering”.

Een week eerder lieten Cyrus Vance en Lord Owen bij het Geneefse overleg helaas weten dat zij het denkbeeld van hun voorganger Lord Carrington over de "kantonisering' van Bosnië-Herzegovina hebben laten varen en onderhandelingen tussen de Bosnische Serviërs, Kroaten en moslims wilden gaan beginnen. Sindsdien draaien deze twee heren om de Bosnische brandhaard heen. Ze drukken ex-Joegoslavische krijgsheren de hand. En ze raken er waarschijnlijk - en gelukkig - van doordrongen dat het buitengewoon moeilijk zal zijn te bereiken wat Douglas Hogg wil bereiken en dat het vrijwel onmogelijk is een dergelijk overleg van de grond te krijgen. Dat maakt hen een beetje nerveus. De aardige Cyrus Vance, de vredestichter van Kroatië, wordt steeds meer een verwarde havik. De nobele Lord Owen, tot voor kort voorstander van een militaire interventie in Bosnië, wordt steeds meer een verwarde duif.

Het is heel moeilijk beide benaderingen - die van Hogg en die van Vance en Owen - te accepteren. De sleutelproblemen zijn deze: de bestaande grenzen van Bosnië-Herzegovina kunnen niet worden gered, de etnische zuivering kan geen halt worden toegeroepen en onderhandelingen tussen strijdende partijen kunnen niet naar hun uitgangspunt worden teruggebracht. Ondanks de sancties, de Amerikaanse druk, de Britse diplomatieke ervaring, de Londense conferentie, de Geneefse zittingen, de beloften en leugens van de Servische, Kroatische en moslimleiders en de vredesmissies van de Joegoslavische premier Milan Panic. En ondanks de goede bedoelingen van de internationale gemeenschap, de slachtoffers, de drama's, de tragedies ...

In het begin is een fout gemaakt, en sindsdien heeft de logica van het spel de acteurs gedwongen op de ingeslagen weg voort te gaan. De Europese politici hebben de Joegoslavische chaos als een natuurramp gezien. Ze zijn er als cowboys op af gegaloppeerd met als wapen de hun bekende procedures voor crisis management. Op grond van die procedures hebben ze Slovenië en Kroatië en later ook Bosnië-Herzegovina erkend. Ze hebben Lord Carrington niet de kans geboden de klus waaraan hij was begonnen, af te maken.

Helaas was de Joegoslavische chaos niet simpelweg een natuurramp. De chaos had diepere oorzaken dan de EG-politici zich konden voorstellen. Toen zij met hun crisis management kwamen aanzetten was Joegoslavië voor de derde keer dit jaar een maalstroom, een gekkenhuis van naties, godsdiensten, talen, culturen, tradities, geschiedenissen, soevereiniteiten, ambities, frustraties, mythen, utopieën en illusies.

Joegoslavië is het wrak van eerdere pogingen, ondernomen met Europese steun, om dat gekkenhuis in één staat onder te brengen. Die pogingen eindigden in een bloedbad. De volkeren en naties in deze regio vereffenen nu op stompzinnige en gewelddadige wijze een aantal oude rekeningen. Midden deze eeuw zochten ze na de eerste poging hun heil in Tito's "stralende toekomst'. Nu zoeken ze hun redding in een paniekerige sprong naar het verleden, naar oude mythen. Vroeger volgden ze idealisten en avonturiers; nu volgen ze krankzinnigen en oorlogsmisdadigers.

Wat hebben de Europeanen al die tijd gedaan? Zij hebben de chaos helaas bekeken door de bril van de logica van goed en kwaad. Uit die massa Balkan-krankzinnigen kozen ze hun favorieten. En met die good guys stormden ze een doodlopende straat binnen en stapelden ze de ene fout op de andere. Ik was erbij toen in Londen een van de leiders van de Bosnische Serviërs, Nikola Koljevic, Lord Carrington bezwoer Bosnië niet te erkennen: “Als u dat doet zonder de Serviërs te consulteren, komt er een oorlog.” Niemand geloofde hem.

De oorlog is er gekomen, met zijn eigen logica, die onderdeel is van de logica van de nationale en religieuze verdeling en de nationale en religieuze botsing. Er waren vier fasen.

De eerste viel vlak voor de oorlog toen moslimleider Alija Izetbegovic - een president zonder staat - uit alle macht Bosnië als eenheidsstaat onder moslim-overheersing trachtte te redden. De Bosnische Kroaten waren daar niet tegen. De Bosnische Serviërs wel. Zij eisten een confederale staat met drie naties. Izetbegovic beantwoordde die eis met een referendum, dat hij samen met de Kroaten won. De Bosnische Serviërs dreigden met oorlog, maar Bosnië werd erkend.

In de oorlog hebben de Serviërs het gebied veroverd dat ze voor zichzelf opeisten, plus tien tot vijftien procent van moslim-gebied. Ze werden gesteund door het vroegere Joegoslavische leger en door vrijwilligers uit Servië en Montenegro, hoofdzakelijk rechts-extremisten, nationalisten, misdadigers en vertegenwoordigers van het lompenproletariaat. Het resultaat: een moslim-tragedie, wreedheden, moorden, "etnische zuivering'.

In die tweede fase steunde Carrington het Servische denkbeeld van de kantonisering, een idee dat nu ook door de Bosnische Kroaten werd gesteund. Op een bepaald moment was er zelfs bijna overeenstemming bereikt. Maar toen ongelukkigerwijs in Europa een furieus debat ontbrandde over militair ingrijpen, krabbelde Izetbegovic terug: hij eiste toen weer die eenheidsstaat in de veronderstelling dat die door buitenlandse troepen zou kunnen worden gevestigd.

Op dat moment verloren zelfs de Bosnische Kroaten hun geduld. Met steun van tienduizenden vrijwilligers uit Kroatië stichtten ze met geweld hun eigen republiek, Herceg-Bosna, en hadden ze geheime ontmoetingen met de Bosnische Serviërs in een poging Bosnië samen op te delen. In die fase riep zelfs de Libische leider Gaddafi de moslims op de strijd te staken. Maar de moslims zeiden nee. Toen de militaire interventie uitbleef, gingen zij, wanhopig en fanatiek, op hun beurt over tot wreedheden tegen de Serviërs. Bovendien kwamen de eerste moslim-vrijwilligers uit het buitenland naar Bosnië.

De vierde fase begon met de Londense vredesconferentie, de weinig succesvolle zittingen in Genève en de Amerikaanse inmenging in cowboy-stijl. Toen de Amerikanen zeiden dat het overleg helemaal opnieuw moest beginnen, haalden de Bosnische Serviërs het oude Servische denkbeeld van de "West-Servische staat' uit de la, een staat die zou moeten bestaan uit de Servische gebieden in Bosnië en Krajina in Kroatië. De Bosnische Kroaten op hun beurt denken aan de aansluiting van "hun' Herceg-Bosna bij Kroatië.

Dat zijn de Bosnische realiteiten, en dat is de realiteit waarin Douglas Hogg roept dat hij een eind gaat maken aan de etnische zuivering. Ik ben bang dat hij daarvoor een paar honderdduizend militairen nodig heeft. Ik ben ook bang dat zodra die troepen Bosnië verlaten, de vierde fase gewoon wordt voortgezet.

Bosnië wordt een witte vlek, een ex-land. En wat gaat er met de moslims gebeuren? Ik ben bang dat zij realistisch gezien maar één alternatief hebben: zich aansluiten bij de Serviërs of Kroaten in hun natiestaat. Veel moslims zullen de komende tijd door Europa blijven zwerven, op zoek naar een nieuw vaderland. Het is - wegens haar rol in Bosnië-Herzegovina - de verantwoordelijkheid van de Europese Gemeenschap hun daarbij de weg te wijzen.

5 oktober 1992