Rijn
Lengte: 1.320 kilometer
Oorsprong: De
Vorderrhein ontspringt in het Gotthard-massief en de Hinterrhein
ontspringt op de Rheinwaldhorn (beide in Zwitserland); deze twee vormen
samen het begin van de Rijn
Monding: Noordzee, Nederlandse delta
Belangrijkste steden: Basel, Straatsburg, Keulen, Arnhem, Rotterdam
Sommigen springen eruit, anderen springen erin: de Rijn is, in de kunst
tenminste, het decor van dartele forellen en heerlijk speelse nimfen,
maar ook van zelfmoordenaars en kapseizende schepen. De nimfen heten
Wellgunde of Woglinde; ze roepen, aangezien de naam van hun schepper met
een W begint, 'Weia! Waga! Woge, du Welle!'; ze wonen op de bodem van de
rivier en tonen af en toe hun mooie snuitjes aan de sukkels op het
droge. Vlijtig bewaken zij Wagners Rheingold en niets nemen zij waar van
die andere goudschat, die blonde schoonheid op haar bovenstroomse rots
aan wie mannen zo graag de schuld van hun ondergang geven: 'Und das hat
mit ihrem Singen/ die Lorelei getan.' Clara Schumann componeerde een
lied over de muzikaal-fatale rotsjonkvrouwe en had nog geen idee van de
unheimliche muziek die haar man Robert moet hebben gehoord toen hij zich
vanaf een brug in de golven wierp: het lied ontstond in 1843, terwijl
zijn Rijnsprong pas elf jaar later volgde. 'Ich weiss nicht, was soll es
bedeuten/ dass ich so traurig bin': die door Heinrich Heine in
poëzie gevatte en door Robert Schumann zo waterrijk gepraktizeerde
melancholie kan of wil Clara in haar lied niet doorgronden. Het klinkt
monter, dat lied, jolig haast, alsof de Lorelei-tragiek er eigenlijk
weinig toe doet. Ook Roberts wonderbaarlijke redding lijkt Clara weinig
te hebben gedaan. Toen schippers de componist in 1854 uit het koude
water visten, was ze niet blij dat hij nog leefde; nee, ze huurde twee
krachtpatsers in die hem snel afvoerden naar een gesticht. Een gesticht
met een weids uitzicht op Rijndal en rivier: 'Door het raam van de
eerste verdieping zag je de Rijn, het Bonner Münster, het
Siebengebirge en met helder weer zelfs de dom van Keulen.' Robert
Schumann stierf in een bed aan dat raam. Zonder Clara, want die kwam hem
zelden bezoeken. Was Clara Schumann een monster? Als je de in 1992
verschenen biografie van Eva Weissweiler over haar leest, zou je dat
haast gaan denken. Maar in wezen handelde Clara als ieder ander die iets
van het leven wil maken: ze distantieerde zich van ellende en hield
vooral rekening met zichzelf. De ervaring had haar nu eenmaal geleerd
dat ze beter af was zonder een man die haar ook nog in zijn meest
depressieve perioden voortdurend bezwangerde zodat zij, de gevierde
pianiste, zich kotsend en dikbuikig van concertzaal naar concertzaal
moest slepen. Als anti-braakmedicijn slikte zij de liedkunst die ze
tussen de bevallingen door produceerde. Vandaar dat haar Lorelei zo
opgewekt uitviel, zo zorgeloos en zonder angst.
Elbe
Lengte: 1.164 kilometer
Oorsprong: Reuzengebergte (Tsjechië)
Monding: Noordzee (via Hamburg) en de Oostzee (via het
Lübeckkanaal)
Belangrijkste steden: Dresden, Maagdenburg, Hamburg
'Door het hoekraam (...) keek ik naar de Elbe, ik zag twee kraaien die
al vliegend om iets slaps, iets hangends, misschien om een stuk darm
vochten dat ze om beurten weggristen, naar binnen werkten en uitspuwden,
tot het op een ijsschots viel en daar door een waakzame meeuw werd
opgepikt.' De roman Deutschstunde bestaat voor een groot deel uit
sfeervolle landschapsbeschrijvingen. Uitvoerig bezingt Siegfried Lenz
flora, fauna en scheepvaart op de fascinerende Elbe bij Hamburg: zijn
held Siggi Jepsen heeft tijd genoeg om naar buiten te staren want hij
zit een lange straf uit. De directeur van het internaat voor moeilijk
opvoedbare jongens heeft hem in een isoleercel gestopt waar hij een
opstel moet wrochten over 'de vreugden van de plicht'. Al starend schiet
hem een perfect onderwerp te binnen: zijn vader. Jepsen senior, een
brave politieman, werd onder Hitler de cipier van zijn beste vriend.
Waardoor hij zich verlaagde tot de rang van verrader. Deutschstunde uit
1968 was en is in de Duitse les een favoriet boek. De goede bedoelingen
van Siegfried Lenz bevallen de leraren wel. Tegenover de akelige
gezagsgetrouwheid van de vader staat immers de sympathieke opstandigheid
van de zoon en zo is het Duitslandbeeld weer gered en de wereld mooi in
balans. Dat de lezertjes op die manier niet leren nadenken, komt goed
uit omdat een zelfstandige oordeelsvorming de wankele autoriteit van de
hedendaagse docent voorgoed zou kunnen ondermijnen. Liever een simpel
schema dan een ingewikkeld verhaal. Liever een clichématige
landschapsbeschrijving dan verwarrende originaliteit. De Elbe, jubelt
Siegfried Lenz, is een rivier met schepen 'die eerst niet te zien,
alleen te horen zijn: het zwakke dreunen van de machines kondigt zich
aan, dan een stoten en duwen, teweeggebracht door de ijsschotsen die
versplinterend langs de ijzeren boeg rollen'. Het is toch niet nodig om
meer over Duitsland te zeggen?
Tekst Anneriek de Jong
Lengte: 2.860 kilometer