Zingen met de stem van een vrouw

Anders dan in Bachs tijd wordt de hogere altpartij nu gezongen door volwassenen. Falsetto's, mannen die het hoge falsetregister beheersen, nemen een speciale plaats in.

Steven Derix

HET IS BENAUWD in de kleine oefenruimte van het Haagse Koninklijk Conservatorium, maar docent barokzang Marius van Altena werkt met grote energie de ene na de andere student af. Nog voordat de sopraan het lokaal heeft verlaten, zet Van Altena op zijn klavecimbel de eerste maten van de Bach-cantate Ich habe genug (BWV 82) in. Countertenor Joseph Schlesinger vouwt zijn handen, balanceert op de bal van zijn voeten en haalt technisch perfect, bijna zonder zijn borstkas te bewegen, adem. Bij hoge uithalen is zijn ijle, maar doordringende stem bijna te luid voor de kleine ruimte.

Eigenlijk is de cantate Ich habe genug voor basstem geschreven. Schlesinger, 32, Amerikaan, studeert op de omgewerkte versie voor alt. In Bachs tijd zou deze hogere altpartij waarschijnlijk gezongen zijn door een jongen van een jaar of veertien, vijftien - oud genoeg om de ingewikkelde zestiende noten van Bachs aria's te zingen, jong genoeg om nog niet de baard in de keel te hebben gekregen. Tegenwoordig wordt de altpartij bij het uitvoeren van barokmuziek gezongen door volwassenen: vrouwen met een lage altstem, of steeds vaker, mannen die hebben geleerd in het hoge, falsetregister te zingen - de countertenoren.

Zingen met de stem van een vrouw, iedere man kan het eigenlijk. De stembanden kunnen op twee manieren trillen, vertelt Harm Schutte, hoogleraar stem- en spraakgeneeskunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. ,,Het verschil zit hem in de dikte van de stemplooien bij het zingen. Bij het gebruik van de lage borststem liggen de stembanden voordat ze zich openen dicht tegen elkaar aan, als een soort worstjes. Bij het gebruik van de falsetstem zijn het twee dunne lipjes, die veel minder contact maken. Een falsetstem zingt als het ware met de randen van zijn stembanden.''

Bij de meeste mannen is het falsetregister verwaarloosd. Praten met een hoge stem klinkt immers niet echt mannelijk. Countertenoren slagen erin om het bereik van de falsetstem te vergroten tot het register van vrouwelijke altstem. In tegenstelling tot wat je zou verwachten, moeten 'counters' daarbij vooral oefenen in de laagte. Bij de meeste mannen ligt de stembreuk, het moment waarop de borststem overgaat in falsetstem, ergens tussen de d en de g. De hoogte van een gemiddelde altpartij ligt om deze toonhoogte heen, zodat countertenors veel moeten oefenen om hun stem in de laagte niet te laten overslaan. ,,De meeste countertenoren zijn baritons'', vertelt stemspecialist Schutte. ,,Bassen komen veelal niet hoog genoeg. Tenoren kunnen de lage noten van de altpartij alleen met borststem zingen.''

In de cantate Ich habe genug zit de laagte vooral in de derde aria. Schlummert ein, ihr matten Augen, zingt Schlesinger, terwijl hij zijn kin zo ver mogelijk tegen zijn borst drukt. Ooit begon hij zijn studie aan het conservatorium in Chicago als (lage) tenor. Toch heeft hij geen moeite met de serie lage noten in het Schlummert ein, vertelt hij. ,,De overgang tussen borststem en falsetstem is bij mij heel vloeiend.'' Altena knikt. ,,Joseph heeft een heel flexibele stem.'' Om daarna toch maar te corrigeren. ,,Misschien moet je van de 'u' iets meer een 'o' maken. Zie je wel? Zo heb je meer klank.''

In het Italiaans wordt een countertenor een falsetto genoemd. Het woord is afgeleid van het bijvoeglijk naamwoord falso, dat 'vals', in de betekenis van 'fout' betekent. ,,Oorspronkelijk was de falsetstem de stem die je als mannelijke zanger niet mocht gebruiken'', vertelt Schutte. ,,Je verliest er als het ware je mannelijkheid mee.'' Nog steeds kleven er vooroordelen aan de man die zingt met de stem van een vrouw, vertelt Schlesinger. ,,In Amerika is men vooral gebiologeerd door het androgyne karakter van de countertenorstem. Daarmee wordt het wel een beetje een freak show.'' Zelf heeft hij geen problemen met het 'verlies' aan mannelijke identiteit. Zijn moeder aanvankelijk wel, vertelt hij glimlachend: ,,Mijn moeder begeleidde mij eens op de piano. 'Oh my god', zei ze, 'mijn zoon is niet alleen gay, hij is nog countertenor ook'.''