Sinds 1 januari geldt een nieuw belastingregime. Iedereen gaat er op vooruit, maar weet iedereen dat ook? En ook belangrijk, hoe voorkom je misbruik van de bijstand?

Door onze redacteur EGBERT KALSE

DEN HAAG, 3 JAN. Nederland heeft sinds 1 januari een nieuw belastingstelsel. Dat is op het eerste gezicht een betrekkelijk overbodige mededeling gezien de vele krantenberichten, advertentiecampagnes en radio- en televisiespots van de afgelopen maanden. Toch lijkt het erop dat ongeveer 40. 000 mensen, voornamelijk bijstandsgerechtigden, nog geen weet hebben van de zegeningen van het nieuwe stelsel en derhalve ook niet profiteren van de beloofde voordelen.

Het nieuwe stelsel is nog geen drie dagen oud, en nu al beginnen de eerste noodscenario's in werking te treden. De grote vraag is namelijk hoe de mensen bereikt kunnen worden die ondanks het mediaoffensief nog geen kennis hebben van het nieuwe stelsel. (De gemeente Amsterdam liet eind 2000 nog weten slechts 400 van de 17.000 bijstandsgerechtigden bereikt te hebben.) Het antwoord op die vraag is relatief simpel: niet. In plaats van de individuele belastingplichtige actief om een voorlopige teruggaaf te vragen, moeten gemeenten, Sociale Diensten en de Belastingdienst hen zelf opsporen. Anders gaat het mis, althans, anders krijgen 'moeilijk bereikbare groepen' als ex-psychiatrische patiënten of allochtonen die de Nederlandse taal niet beheersen een inkomensdaling te verwerken in plaats van de beloofde inkomensstijging.

Om al deze maand in aanmerking te komen voor de heffingskortingen (kortingen op de te betalen belasting), had een voorlopige teruggaaf aangevraagd moeten worden. Voor veel mensen gaat dat automatisch, via de werkgever. Maar mensen die tot voor kort niet in de bestanden van de Belastingdienst opgenomen waren, hadden zelf aan de bel moeten trekken. Een bijstandsgerechtigde die de voorlopige teruggaaf niet heeft aangevraagd, heeft dus een lager inkomen dan hij of zij eigenlijk zou kunnen hebben.

Omdat de bijstandsuitkering een aanvulling op inkomen is tot aan het bestaansminimum, dreigen deze mensen onterecht te veel aan bijstand te ontvangen. Pas aan het eind van 2001, als de daadwerkelijke afrekening plaatsvindt over dat fiscale jaar, zal duidelijk worden dat de bijstandsgerechtigde alsnog recht heeft op een heffingskorting en dus een deel van de bijstand (oplopend tot een kleine 3.000 gulden) terug moet betalen. Dat betekent een financieel risico voor de gemeentelijke Sociale Diensten. Los van de vraag of deze mensen dan nog wel in de bijstand zitten, weet iedere medewerker van een Sociale Dienst dat het van een kale kip lastig plukken is. Uit een onderzoek dat Sociale Zaken in november deed, bleek dat tweederde van de gemeenten met mensen die via de voorlopige teruggaaf geen heffingskorting hebben aangevraagd, die voorlopige teruggaaf uit voorzorg toch in mindering brengen op de uitkering. Gevolg: een inkomensdaling voor de bijstandsgerechtigden. "Een ongewenste situatie", oordeelde minister Vermeend (Sociale Zaken). Hij vindt dan ook dat gemeenten zich de komende twee maanden soepel moeten opstellen om vervelende inkomenseffecten te vermijden. Het risico dat gemeenten moeten nemen om toch een volledige bijstand uit te keren is namelijk gering, vindt Vermeend. Naar schatting gaat het om in totaal 4 miljoen gulden aan niet meer terug te vorderen bijstand in de eerste twee maanden van dit jaar. Mocht dat bedrag niet teruggeclaimd kunnen worden, dan kunnen Sociale Diensten dat van Vermeend terugkrijgen. Uiterlijk op 10 januari aanstaande zullen de bestanden van de fiscus en de Sociale Diensten gekoppeld zijn. Gemeenten kunnen dan met een druk op de knop zien wie onterecht teveel krijgt. Het lijkt echter onwaarschijnlijk dat alle gemeenten direct in staat zullen zijn de bestanden 'op te schonen'. Hoe dan ook: na 1 maart dragen gemeenten zelf de financiële risico's.

Een ingewijde op het ministerie van Financiën denkt dat het echter niet in alle gevallen om onwetendheid gaat bij het niet aanvragen van de voorlopige teruggaaf. Immers, een jaar lang teveel aan bijstand ontvangen kan ook een aangename, goedkope aanvullende lening betekenen. Grootschalige fraude dus? " Mensen vinden het blijkbaar minder erg om een formulier niet in te vullen dan om een formulier foutief in te vullen, dus wat is fraude?"

Ondanks de noodscenario's van Sociale Zaken en de soepele opstelling van de gemeenten kan het de komende weken nog wel eens gaan stormen aan het fiscaal politieke front.