Door bloed gezuiverd

Wanneer de eer van een Turkse familie is bezoedeld kan het in extreme gevallen tot bloedvergieten komen. Antropologe Clementine van Eck onderzocht dertig strafdossiers van in Nederland gepleegde eerwraken.

Illustratie: Frank Dam

Dirk van Delft

Op 7 december 1999 vond in het regionaal opleidingscentrum 'De Leijgraaf' in Veghel een verbijsterende schietpartij plaats. De 17- jarige leerling Ali D. schoot om twee uur 's middags tijdens een wilde achtervolging in de hal en het computerlokaal van de school zijn pistool leeg op de 19-jarige Hasan Keskin. In de drukte vielen er vijf gewonden: Hasan, drie medeleerlingen en een docente. Na afloop van het incident wachtte Kerim D, de vader van Ali, zijn zoon in een donkerblauwe Mercedes op waarmee ze samen naar het politiebureau reden.

Al snel bleek dat hier geen sprake was van Amerikaanse toestanden - de moordpartij op de high school in Littleton (Colorado) lag nog vers in het geheugen - maar van Turkse. Hasan had een verhouding met Ali's 15-jarige zus Yeliz. Zelfs was het tweetal de zomer stiekem naar Turkije gereisd. Vader Kerim, een rijke Koerdische zakenman, moest niets hebben van een relatie tussen zijn dochter en de uit een eenvoudig Turks milieu stammende Hasan. Hij bazuinde rond dat Yeliz tegen haar zin geschaakt was, vloog naar Ankara en haalde zijn dochter terug naar Nederland. De verhouding tussen beide families raakte gespannen, met over en weer bedreigingen. De familie D. besloot dat Hasan dood moest.

"Een typisch geval van eerwraak", zegt de antropologe en turkologe Clementine van Eck over de Veghelse schietpartij. "Maar dan wel een mislukte eerwraak. Ali is door zijn vader bij de Leijgraaf afgeleverd, zag Hasan in de hal en wilde hem doodschieten. Maar Hasan vluchtte. Ali zette al schietend de achtervolging in. Via het computerlokaal, waar ze een rondje om een paar tafels maakten, kwamen ze weer in de hal. Daar liep Hasan zich klem op klapdeuren die je moest opentrekken in plaats van duwen. Ali richtte zijn pistool maar dat bleek inmiddels leeg. Daarom heeft Hasan het overleefd. Dat is zeer uitzonderlijk, normaal gaat een eerwraak niet fout. Je hoort niet mis te schieten, je hoort geen anderen te raken, die achtervolging had er nooit mogen komen. En eerwraak in een school is bij mijn weten niet eerder vertoond, ook niet in Turkije."

Vorige week promoveerde Van Eck aan de Universiteit van Amsterdam op het proefschrift Door bloed gezuiverd: eerwraak bij Turken in Nederland. Het is een van de eerste studies op dit gebied. Van Eck: "Als middelbare scholier uit Almelo gaf ik Nederlandse les aan Turken. Zo raakte ik nieuwsgierig naar hun cultuur. Na mijn studie antropologie in Nijmegen deed ik in Leiden Turks om de taal echt goed te leren. De combinatie maakte me geknipt voor het onderwerp eerwraak, vonden Dick Koopman en Ane Nauta, die beiden in veel eerwraakzaken hebben geadviseerd. Eerst klopte ik aan bij antropologie in Leiden, maar daar hielden ze niet van iets dat bij voorbaat negatief was voor minderheden. Op de Amsterdamse School voor sociaal-wetenschappelijk onderzoek, een onderzoeksschool waar je je eigen onderwerp mag meenemen, was ik wel welkom. Anton Blok, een maffia-expert die ik kende uit Nijmegen, vond het een geweldig onderwerp."

parketnummers

Als onderzoeksmateriaal nam Van Eck strafdossiers uit de periode 1972- 1993. "In Almelo staan misdrijven en overtredingen van buitenlanders geregistreerd, waarbij een buitenlander iemand is die in het buitenland is geboren. De zoekcombinatie 'moord en doodslag' en 'in Turkije geboren' leverde me een lijst van 103 parketnummers op. Naspeuringen in rechtbankarchieven - soms een vreselijke zoektocht - leverden dertig casussen op die ik als eerwraak kon bestempelen. Zo'n dossier bevat allerlei documenten, van processen-verbaal van politie via het verslag van de rechtbank tot rapporten van maatschappelijk werker, psycholoog en getuige-deskundige. Je moet wel op je hoede zijn. Een pleitnota is geen objectief verslag, een raadsman heeft een bepaalde opzet. Die bijbedoeling is voor de kenner zo klaar als een klontje: het doden gebeurde in een opwelling en op eigen houtje. In de oudere gevallen zie je dat de politie daar intrapt. Of er is geen stamboom gemaakt zodat onduidelijk blijft wiens eer precies is aangetast. Potentiële daders blijven dan onnodig lang buiten beeld."

Eerwraak - de term is in 1978 door de Leidse turkoloog Ane Nauta bedacht ter onderscheid van bloedwraak - is oorspronkelijk iets van het Turkse platteland. Overigens komt het ook elders in het Mediterrane gebied voor, en eveneens in Zuid-Amerika. In Turkije is het nog steeds een bekend verschijnsel, de krant Hürriyet bericht er iedere maand zo'n zes keer over. Van Eck: "Het begint ermee dat de vrouw het bezit is van de man en zich heeft te schikken. Vrouwen mogen onder geen beding ongeoorloofde contacten hebben met het andere geslacht en moeten ervoor waken dat ze niet over de tong gaan. Dit om de eer - namus in het Turks - niet te bezoedelen. Die strenge regels heb ik ook zelf ervaren. Toen ik in 1986 een paar maanden in Istanbul was om de taal te leren, woonde ik in een meisjesstudentenhuis waar je vóór half acht 's avonds binnen moest zijn, dan ging de poort dicht. Jongens hoefden daarentegen pas om twaalf uur 's nachts in hun studentenhuis binnen te zijn. Steeds werd je als vrouw op straat lastig gevallen, dat was echt een schok."

namus

Man én vrouw hebben namus. Voor vrouwen en meisjes betekent dit kuisheid, voor mannen en jongens het hebben van kuise vrouwelijke familieleden. Namus kun je alleen maar verliezen. Een potentieel huwbaar meisje is een doorlopend gevaar voor haar vader en broers, vroeg uithuwelijken en snel trouwen heeft het voordeel dat de verantwoordelijkheid bij de echtgenoot komt te liggen. Van Eck: "Een bruid komt bij voorkeur uit de eigen familie, dan weet je dat het met de eer goed zit. Eer heb je of je hebt het niet. Het is niet zo dat een meisje haar namus gedeeltelijk verliest als ze met een vriendje zoent, en helemaal kwijt is als ze met hem naar bed gaat. Wat telt is of er over haar geroddeld wordt. Zo ja, dan is zij haar namus kwijt, en met haar haar hele familie. Dat is een regelrechte ramp en in extreme gevallen kan dat leiden tot eerwraak."

Behalve namus heeft de man seref, wat staat voor aanzien, status, prestige. Van Eck: "In tegenstelling tot namus is seref wel variabel. Als je je eer kwijtraakt, daalt je aanzien maar die is niet per se direct nul. Aanzien ontleent de man behalve aan namus ook aan onafhankelijkheid, vandaar het hoge aantal kleine zelfstandigen onder Turken: kruideniers, eigenaars van een shoarmazaakje of een videowinkel. Of aan moed, eerlijkheid, rijkdom - mits getoond - en aan zonen die respect tonen. Het gaat steeds om het beeld naar buiten. Veel Turken begrijpen niets van Nederlanders die, gecomplimenteerd met een nieuwe jas, reageren met: 'voor een prikje op de markt gekocht'. Het is juist de truc iets goedkoops zo duur mogelijk te laten lijken. Iemand met veel aanzien zal bij verlies van zijn eer minder snel tot eerwraak overgaan dan iemand die haast geen prestige geniet."

Eer speelt een hoofdrol in homogene gemeenschappen waar iedereen elkaar kent, waar iedereen van elkaar afhankelijk is en waaruit ontsnappen onmogelijk is. Men is tegelijk buren, collega's op het werk en familie. Gecombineerd met een traditie van gastvrijheid en veelvuldig onverwacht bezoek leidt dit tot roddel als eerste mechanisme om sociale controle uit te oefenen. Wie dan zijn dochter of vrouw niet in de hand heeft, in het koffiehuis geridiculiseerd wordt en zich nergens meer kan vertonen, die zal alles in het werk stellen om de schade te beperken - in het besef dat het verkeerde gedrag van één persoon de hele familie te schande zet.

Vroeger speelde namus vooral op het Turkse platteland. Sinds de jaren zestig, toen de migratie naar de grote steden, inclusief die in Europa, een vlucht nam, doet het zich ook daar gelden. In een stedelijke omgeving is de kans op erekwesties groter. Van Eck: "In Turkije sprak ik vrouwen die vanuit een dorp naar de grote stad waren verhuisd. 'In ons dorp speelt eerwraak nauwelijks', zeiden ze. 'De sociale controle is er zo sterk dat het nooit zover komt.' Zelf heb ik dat ook gemerkt. Als je in zo'n dorp logeert en je gaat de deur ook maar even uit, hangt iedereen direct uit het raam: nereye? Of als je terugkomt: nereden? Waar ga je heen? Waar kom je vandaan? Het bestaat niet dat je zomaar ergens heen kan. In de stad kun je veel makkelijker ontsnappen, ook al zitten in Nederland de Turken uit één streek in dezelfde wijk bij elkaar. Meisjes gaan naar hun werk, naar school en in een grote flat is minder sociale controle. Maar de normen en waarden zijn dezelfde gebleven, dus als een ongeoorloofd contact uitkomt, is het goed mis."

Wie behoort bij eerwraak het slachtoffer te zijn? Niet alleen de vrouw, zoals wel eens wordt beweerd. Van Eck: "Vrouwengroepen en advocaten in Istanbul die eerwraak willen inperken zien het als een verschijnsel waar alleen vrouwen de dupe van zijn. Tijdens een recente discussiebijeenkomst in De Balie viel hetzelfde standpunt te beluisteren. Het klopt niet, mannen zijn vaker het slachtoffer. Vaak gaat het in zulke discussies over vrouwen die door hun man werden geslagen en van huis zijn weggelopen. Hoe heeft het kunnen gebeuren dat je vrouw, over wie je de baas hoort te zijn, er zomaar vandoor durft te gaan? De man kan dat niet hebben en doodt haar. Dat is nauwelijks eerwraak, eerder doodslag uit mannelijke trots."

De regel bij Turkse eerwraak is dat de veroorzaker van het eerverlies wordt gedood. Is een meisje verkracht, dan is dus niet zij het slachtoffer maar de dader. Gedraagt een vrouw zich als een hoer, wordt zij gedood. In geval van overspel hebben beiden de dood verdiend. De man wordt omgebracht door de familie van de vrouw wier eer hij schond, de vrouw wordt gedood door eigen familieleden. Maar in de praktijk houdt de familie de dochter vaak de hand boven het hoofd. De man die haar minnaar is, heet ineens verkrachter. Of dat waar is doet er niet toe, het gaat om de reputatie naar buiten, die blijft op die manier intact. Ook een pasgeboren buitenechtelijk kind is soms het slachtoffer van eerwraak. Alternatief is de baby te vondeling te leggen. Een bijkomende straf kan zijn dat het slachtoffer van de eerwraak niet de normale eervolle begrafenis in Turkije krijgt, maar buiten aanwezigheid van de familie in Nederland ter aarde wordt besteld.

koel en rustig

Eerwraak is een zuiveringsritueel. Idealiter vindt hij plaats op een openbare plek, bij daglicht en met vele omstanders. Er is sprake van vele messteken, of van een serie pistoolschoten van heel dichtbij. Verwonden is niet genoeg, het slachtoffer moet dood. De dader wil door het slachtoffer gezien worden, handelt koel en rustig en pleegt zijn daad niet op grond van roddel maar op basis van bewijzen. Na afloop geeft hij zich direct aan bij de politie, onder het uitspreken van de woorden 'ik heb mijn eer gezuiverd'. De eerwraakpleger heeft geen spijt. Van Eck: "Het is vaak allemaal zeer gepland. Vooraf wordt tijdens een familieberaad vastgesteld waar en wanneer de eerwraak gepleegd gaat worden en wie het zal doen. Omdat voorkomen moet worden dat de kostwinner in het gevang belandt en na het uitzitten van zijn straf Nederland wordt uitgezet, komt het regelmatig voor dat een minderjarige zoon ervoor opdraait. Die krijgt immers veel minder straf. Dat is niet extra slecht van die vader, zo gaat dat. Maar er zijn ook ongeplande eerwraken, met als klassieke voorbeeld de man die zijn vrouw op heterdaad met een minnaar betrapt en haar of hem of beiden terstond ter dood brengt."

Om te voorkomen dat andere familieleden medeplichtigheid wordt aangewreven, behoort de dader alle schuld op zich te nemen. Met het oog op de strafmaat stellen de dader en zijn raadsman de eerwraak achteraf voor als een daad die in een opwelling is gepleegd. In het geval Veghel trapte de rechter daar niet in. De vader van Ali werd als regisseur van de schietpartij gezien en kreeg zonder pardon negen jaar onvoorwaardelijk. Ali zelf komt in januari 2001 voor, zijn zaak was verdaagd. Van Eck: "Ik schrijf als getuige-deskundige voor de rechtbank van Den Bosch een rapport over die jongen, in het kader van eerwraak. Binnenkort hoop ik hem in het Jeugdhuis van Bewaring op te zoeken."

Turkse intellectuelen zeggen zelf nooit eerwraak te zullen plegen maar hebben er wel begrip voor. In de Turkse rechtsspraak krijgt de eerwraakpleger vermindering tot een achtste van de straf indien hij echtgenote, zuster of dochter of hun minnaar bij het betrappen op overspel min of meer direct doodt. Op basis van een ander wetsartikel kan de Turkse rechter de eerwraakpleger in geval van 'hevige droefheid' of 'provocatie' tot tweederde strafvermindering geven. Nederlandse rechters daarentegen kwalificeren eerwraak juist als een verzwarende omstandigheid. Van Eck: "Standaard strafvermindering geven kan ongewenste effecten hebben. Het leidt ertoe dat drugsmoorden opeens gevallen van eerwraak blijken te zijn. In Italië is een artikel dat strafvermindering regelde om die reden in 1981 afgeschaft."

Schaking heeft binnen een systeem waarin meisjes op jonge leeftijd worden uitgehuwelijkt een ventielfunctie. Vooral in West-Turkije komt het veel voor. De jongen, in de regel van eenvoudige komaf, ontvoert het meisje met als doel haar te trouwen. In de praktijk is het meisje vaak geen willoos slachtoffer maar degene die het initiatief neemt. Soms vinden de wederzijdse ouders schaking prima omdat ze zo onder de kosten van een dure bruiloft uitkomen. Omdat bij een schaking de eer van het meisje - en daarmee van de familie - is aangetast, draait het er meestal op uit dat ze met de schaker mag trouwen. Van Eck: "Ook al is het meisje vrijwillig meegegaan, de jongen krijgt de schuld. Een schaking wordt hem aangerekend. Een meisje heeft minder te vrezen, ze kan altijd nog een verkrachting voorwenden. In Veghel gebeurde dat ook. Maar haar eer is ze wel kwijt en trouwen kan alleen nog met een mindere partij dan de vader graag had gewild."

schanddekker

Eerwraak is een uiterste middel. Het gaat om extreme gevallen, de regel is dat erekwesties niet in bloedvergieten eindigen. Daartoe bestaan diverse mogelijkheden. Als het even kan wordt een ongehuwd meisje dat haar namus kwijt is meteen uitgehuwelijkt, aan de jongen die haar heeft geschaakt of aan een andere man. In het laatste geval fungeert een oudere of gehandicapte man, of een weduwnaar, als 'schanddekker'. Voor een Turks meisje in Nederland geldt dat er altijd wel jongemannen in Turkije te vinden zijn die graag met haar trouwen om zo aan een felbegeerde verblijfsvergunning te komen. Voor een vader is dat natuurlijk geen troost, hij wil een goede partij: een familielid of een zoon van een kennis. Soms wordt een Turks meisje dat zich in Nederland te vrij gedraagt naar familie in Turkije gestuurd.

Een echtscheiding kan een erekwestie oplossen, waarbij de man zijn vrouw overigens in veel gevallen wel als zijn namus blijft zien, wat betekent dat zij er geen vriend op mag nahouden. Drastischer is een verstoting. Andere manieren zijn: als gezin wegtrekken, doen alsof er niets aan de hand is, de schande accepteren, volstaan met excuses, alleen een flinke scène schoppen, de vrouw fysiek mishandelen, een externe bemiddelaar inschakelen of een rechtszaak beginnen. Van Eck: "De schande met geld uitwissen kan niet. Toch kwam ik een geval tegen waarin de familie van een pasgetrouwd meisje dat door een vriend zwanger was gemaakt 10.000 gulden eiste. Maar dat was vooral omdat er geld voor een abortus moest komen."

Als alle alternatieven falen, en er spelen speciale factoren die de zaak doen escaleren, komt eerwraak alsnog in beeld. Van Eck beschrijft aan de hand van de twintig casussen in haar proefschrift een aantal factoren die de kans op het plegen van eerwraak verhogen. Allereerst is dat de druk van de Turkse gemeenschap. Door alle geroddel kan men in een isolement raken, of er zijn economische consequenties. In het geval Veghel is het zeer wel denkbaar dat vader Keskin D. als succesvol Koerdisch zakenman vreesde door het eerverlies en het verminderde prestige klanten kwijt te zullen raken. Provocaties van de eerschender brengen een vreedzame oplossing niet dichterbij. De politie inschakelen is soms olie op het vuur. Een eerwraak op een gewezen echtgenote kan tot doel hebben zeggenschap over de kinderen te krijgen. Ook kan eerwraak dienen om het meisje weer uit te kunnen huwelijken aan een eersteklas partij.

Opvallend is hoeveel daders werkloos zijn. Van Eck: "In Turkije leef je als werkloze altijd nog in de Turkse context, hier ben je direct afgesneden van de maatschappij, met alleen nog de Turkse tv en het koffiehuis. Als je eer dan geschonden wordt omdat je vrouw vreemd gaat, is het weinige aan prestige dat je nog bezat weg en zal de man dit verlies snel willen herstellen, desnoods met de inzet van zware middelen. Te meer omdat de roddels zijn geboortedorp in Turkije snel zullen bereiken en een gastarbeider van de eerste generatie graag terug wil. Maar het plegen van eerwraak geeft geen extra aanzien. Je eer mag gezuiverd zijn, voor de rest verandert er niets. Het plegen van eerwraak maakt je niet tot een held."

Clementine van Eck. 'Door bloed gezuiverd: eerwraak bij Turken in Nederland'. De handelseditie verschijnt in februari 2001 bij uitgeverij Prometheus.