Op de bres voor Otto Normalverbraucher

Europa's grootste boulevardkrant houdt de Duitsers niet langer dom. Naast seks, sensatie en sport brengt Bild het ware gezicht van de neo-nazi's. Is in Duitsland sprake van een 'Umwertung aller Werte'? 'Zodra de tv zich op een zaak stort, moeten wij beter zijn'.

Michèle de Waard

Verena Muller is 27 jaar, heeft politiek en geschiedenis gestudeerd en werkt in Berlijn als politiek journaliste. Dagelijks speurt ze achter de coulissen van de macht naar nieuws. In en rondom de Rijksdag. Uitspraken en beloften van politici worden scherp tegen het licht gehouden. Hoeveel blijft er werkelijk voor de burger over van de royale belastingverlaging van 50 miljard, die bondskanselier Gerhard Schröder heeft afgekondigd? Met welke lasten wordt een gezin opgezadeld zodra de rood-groene regering het pensioenstelsel verandert? En dagelijks volgt ze met scepsis de toenadering tussen de regerende SPD en de ex-communistische PDS. "Bij elk onderwerp vraag ik me af: wat betekent dit voor Otto Normalverbraucher", zegt Verena in het lokaal Viehhauser, het journalistieke trefpunt in het politieke centrum van de hoofdstad. Verena is afkomstig uit het Roergebied waar ze haar eerste schreden in de journalistiek heeft gezet. Toen ze naar Berlijn trok, is ze bewust in de oostelijke wijk Friedrichshain gaan wonen met z'n vele kansarmen en werklozen om voeling te hebben met mensen die "niet aan de zonzijde van de republiek" leven.

Nee, Verena Müller werkt niet voor de linkse Tageszeitung in Berlijn, evenmin voor de progressieve Süddeutsche Zeitung. Müller is politiek redactrice bij Bild de dunste en best gelezen krant van Duitsland. Met dagelijks een oplage van 4,5 miljoen exemplaren, die door 11 miljoen Duitsers worden gelezen, is Bild de grootste boulevardkrant van Europa. Er is geen krant in Duitsland die door zoveel jongeren, ouderen, arbeiders, politici en intellectuelen wordt gelezen. Katja Kessler, voormalig studente tandheelkunde die furore maakte met bloemrijke 'nieuwsberichten' bij de 'pin-ups' op de voorpagina, is met haar nieuwe society-rubriek bij de lezers snel populair geworden. Voetbalkoning Franz Beckenbauer hoort tot de columnisten. Met 'Berlijn vertrouwelijk' spant Mainhardt Graf Nayhauss de kroon. Het is de best gelezen column in de republiek. Nayhauss, een heuse graaf en grootmeester in de politieke roddel, schrijft vier keer per week over zijn belevenissen achter de coulissen van de politiek. Geen schandalen en intriges in de hoge regionen of Nayhauss weet ervan. Er is vrijwel geen internationaal staatsman waarmee de graaf op zijn vele reizen met de kanselier niet aan tafel heeft gezeten. Ten tijde van Helmut Kohl zat hij bij diners vaak links van de Chef en en met de huidige bondskanselier Gerhard Schröder heeft de 74-jarige graaf een hot line. " Nayhauss is een instituut", zei Schröder recent.

Playboy

Jarenlang was het in betere kringen not done om Bild te lezen. Intussen hebben politici, journalisten en ondernemers het blad bovenop hun dagelijkse stapel kranten liggen. Bild loopt niet meer aan de hand van de conservatieven. Het blad brengt nieuws dat klopt. En in de informatie over neonazi's houdt Bild consequent de vinger aan de pols. Is in Duitsland sprake van een 'Umwertung aller Werte'?

Jarenlang draaide Bild om seks, sensatie, sport. En leugens, noteerde de publicist Günter Wallraff. Eind jaren zeventig maakte hij furore door 'vermomd' als journalist bij het blad te werken. Het waren de roerige jaren zeventig waarin de links-radikale Rote Armee Fraktion ( RAF) het kapitalisme de oorlog had verklaard, Duitsland met aanslagen terroriseerde en het land onder kanselier Helmut Schmidt ( SPD) veranderde in een politiestaat. De Koude Oorlog waarin links nog links was en rechts nog rechts was in volle gang. Bild - het vlaggenschip van Duitslands grootste, conservatiefste uitgever en playboy Axel Springer - was gehaat bij de critici. In 1968 bestormden linkse activisten het hoofdkantoor van Springer in Hamburg omdat Bild indirect verantwoordelijk werd gemaakt voor de aanslag op studentenleider Rudi Dutschke. Onder de deknaam Hans Esser, psycholoog uit de reclamebranche, werkte Wallraff in 1977 vier maanden bij Bild, ervoer hoe het blad werd gemaakt, hoe verhalen werden vervalst en wie daarvan de dupe werd. Zijn boek Der Aufmacher Der Mann der bei 'Bild' Hans Esser war, was een aanklacht tegen de journalistieke praktijken van de krant.

Wallraff blijkt met zijn undercover-actie meer effect te hebben gehad dan hij had durven dromen. Bild is niet meer op doelbewuste leugens te betrappen. Begaat een verslaggever in zijn berichtgeving een misstap dan wordt de fout gecorrigeerd. Op politiek en economisch terrein beschikt de krant over goede contacten zodat het veel nieuws vaak als eerste heeft. Werd Bild voorheen aangewreven te dicht tegen het CDU-kabinet van Helmut Kohl aan te leunen, de omgang met de regering-Schröder is opvallend mild. Al tijdens de coalitiebesprekingen brachten de nauwe contacten tussen de SPD en de boulevardkrant de fractieleider van de Groenen, Kerstin Müller, tot wanhoop omdat 'Bild steeds aan de onderhandelingstafel zat'.

Kanselier Schröder, die een goede neus heeft voor de sentimenten van de bevolking, koestert zijn boulevardvrienden. Heb je Bild tegen, dan heb je de burgers tegen, weet Schröder. In de jaren zeventig zwoer ook hij met vele andere intellectuelen het sensatieblad te boycotten. Inmiddels heeft Schröder voormalig Chefreporter bij Bild, Bela Anda, tot een van zijn belangrijke regeringswoordvoerders gepromoveerd.

Kohl liet - toen hij nog kanselier was - zijn verkiezingscampagne zelfs organiseren door Hans-Hermann Tiedje, oud-hoofdredacteur van Bild. Politici kunnen niet om de krant heen. "Bild is een geweldige macht in het land, de stem van de natie. Ze hebben de meeste lezers. Daar kan geen televisieprogramma tegenop", constateerde concurrent Franz Josef Wagner, hoofdredacteur van het Berlijnse sensatieblad BZ.

Studentenbril

Het algemene vooroordeel dat Bild uitsluitend 'een revolverblad' is gaat niet meer op. "We zijn uit een bepaalde hoek gekomen. Bild wordt nu door iedereen serieus genomen, door rechts en door links", meent hoofdredacteur Udo Röbel (50) in zijn werkkamer op de tiende verdieping van de Springerkolos in Hamburg. Sinds 1998 heeft hij de leiding van de Bild-redactie die 800 reporters telt. Gestoken in een lichtblauw Ralph Lauren-hemd, een rode das met oranje streep en een ronde studentenbril oogt Röbel als een prototype journalist. Zijn kamer vibreert. De televisie staat op sport ("de kern van elke boulevardkrant"), chefs lopen af en aan. Het broeden op de krant van de volgende dag is in volle gang. Als hoofdredacteur maakt Röbel zelf de dagelijkse Schlagzeile, de grote vette krantenkop op de voorpagina.

"Wallraff was een catastrofe voor het blad", zegt Röbel. "Hij bediende zich van dezelfde praktijken als waaraan Bild zich destijds schuldig maakte. Maar Wallraff heeft ook een heilzame schok bij de krant teweeggebracht door de vinger op enkele wonden te leggen." Wallraff heeft bij Bild het debat aangejaagd over het verdraaien, manipuleren en verzinnen van nieuws, zegt Röbel. "Door deze discussie is de krant geleidelijk aan veranderd. Je kunt Bild niet meer verwijten kwesties uit de duim te zuigen." Dat komt ook door de hevige concurrentie van de televisie, geeft hij toe. "Zodra de tv zich op een zaak stort, moeten wij beter zijn. Het controleren van feiten is bij Bild heel normaal geworden." De krant leeft ervan als eerste met nieuws te komen. Het geheime onderduikadres van de corrupte onroerend goedmagnaat Jürgen Schneider (intussen weer op vrije voeten), de oprotpremie van 60 miljoen voor Mannesmann-ondernemer Klaus Esser in de overnamestrijd met Vodafone, de splitsing in rijke A-klanten en arme B- klanten bij Deutsche Bank - Bild had het nieuws het eerst. "Anderen zijn gedwongen ons regelmatig te citeren. Zelfs de Süddeutsche Zeitung behandelt ons op de mediapagina's inmiddels met respect." Riepen in de jaren zestig linkse demonstranten luid 'Onteigen Springer', deze zomer demonstreerden rechts-radikalen voor de poorten van het Springer-concern in de Kaiser Wilhelmstrasse met kranten als Bild, die Welt, Bild am Sonntag en Welt am Sonntag het Fleet Street van Hamburg. De neonazi's zijn woedend over de berichtgeving in het blad. De bomaanslag op een S-Bahnhof in Düsseldorf op 27 juli waarbij een aantal Russische joden gewond raakte heeft Bild aangegrepen om consequent te berichten over het toenemende geweld van rechts-radicalen in Duitsland. De verijdelde bomaanslag op het huis van een joodse familie in Bamberg, het proces tegen skinheads die de Mozambikaan Alberto Adriano in Dessau hadden doodgeslagen, de dagelijkse mishandeling van buitenlanders door neonazi's, de schending van monumenten voor holocaust-slachtoffers, onrecht tegenover asielzoekers Bild schrijft er opvallend uitvoerig over.

Wegkijken

Reporters gingen aan het werk met de oproep van minister Joschka Fischer (Buitenlandse Zaken, De Groenen) dat Duitsers niet langer moesten wegkijken. 'Ben ik al een slechte Duitser als ik wegkijk? Ja, zegt Heiner Sandig, regeringscommissaris voor buitenlanders in Saksen', kopte de krant. Tal van Duitsers die 'burgermoed' tonen, komen aan het woord. Zoals Nicole en Kristin, twee medewerkers bij de Spoorwegen, die op het station in het Oost-Duitse Burg een weerloze Afrikaan te hulp schoten toen hij door skinheads werd overvallen. Ook haalde het blad een aantal 'misverstanden' onderuit dat het wel meevalt met extreem- rechts geweld, dat het om enkele doorgedraaide jongeren gaat en dat justitie toch hard optreedt. Bild maakte duidelijk dat er duizenden gewelddadige neonazi's in Oost- en West-Duitsland zijn, dat het geweld is georganiseerd door rechts-radicale Kameradschaften, en dat helaas justitie regelmatig een steekje laat vallen. Zo liet een rechter in Leipzig zeven van de acht daders lopen ('op borgtocht') die een Portugees hadden doodgeslagen. "Wij komen op voor de vrije rechtstaat Duitsland, voor verzoening tussen joden en Duitsers en we wijzen iedere vorm van politiek totalitarisme af", schreef Röbel in een commentaar. Het blad prees de Deutsche Bank in Lübeck die de rekening van de plaatselijke NPD-afdeling had opgezegd. Wekenlang drukte Bild dagelijks verstrooid door de krant foto's af van buitenlanders onder de kop 'Ik woon in Duitsland'. Vitali Klitschko, een 29-jarige Oekraïnse sportwetenschapper die in Hamburg woont, werd voor de lokale Profi-Boxtall Universum wereldkampioen zwaargewicht. De 35-jarige Berlijner Cherno Jobatey, die het ZDF- Morgenmagazin presenteert, blijkt een vader uit Gambia te hebben en een moeder uit Duitsland. De Iranese kunstenaar Davood Roostaei, die een portret van Helmut Kohl schilderde, vluchtte al in 1984 naar Duitsland nadat hij in zijn land wegens dienstweigering drie jaar in de gevangenis had gezeten.

"Indrukwekkend", reageert Tissy Bruns, voorzitster van de Duitse persvereniging in Berlijn en parlementair redactrice bij de liberale krant Der Tagesspiegel. Door mensen op eenvoudige wijze voor te stellen, maakte het blad duidelijk hoe normaal het is dat buitenlanders in Duitsland wonen en werken. "Bild kan niet worden verweten bij dit heikele thema geen duidelijk standpunt te hebben ingenomen", zegt Bruns in het Pressehaus in Berlijn waar de politieke redactie van haar krant is gevestigd. Ze moest haar eigen vooroordeel tegenover het blad laten varen. "Als linksen dachten we altijd dat Bild anti-links was. Deze zomer is duidelijk gebleken dat Bild zich keert tegen alle vormen van totalitarisme. Dat is een opvallende verandering". Bruns is 50 jaar en komt uit de generatie van 'Onteigen Springer'. Bild appelleerde altijd aan een vast vertrouwd vijandbeeld. Toen de politieke blokken nog recht overeind stonden, was dat ook in medialand het geval. Kranten waren links of rechts. Bruns was links, Bild rechts en dat werd jarenlang door ontwikkelingen bevestigd. Nog altijd is het partijboekje in Duitsland veel belangrijker dan in Nederland om in bepaalde sectoren van de maatschappij carrière te kunnen maken, van politiek tot media en de wetenschap.

Vijanddenken

Maar het vijanddenken is voorbij, meent Bruns. Bild ligt al jaren bovenop haar dagelijkse stapel verplichte lectuur. "Je weet niet meer aan welke politieke kant Bild staat. De krant kiest tegenwoordig haar eigen positie. Voor een journalist is het belangrijk te weten welke thema's op de voorpagina staan. Bild is een macht in het land en speelt een belangrijke rol in de dialoog tussen bevolking en regering." Bij thema's als belastingen en benzine is Bild de tegenstander van elke regering. Zodra de benzineprijs stijgt, gaat de krant in de aanval en Bruns kan zich geen actie herinneren die Schröder van het blad gewonnen heeft. De krant pakt politieke beslissingen op en schrijft consequent wat ze voor de burgers betekenen. Lastige onderwerpen, zoals hervorming van de belastingen of pensioenen, in 50 regels behandelen dwingt respect af, vindt Bruns. "Mijn hoogmoed dat versimpelen banaal is, is weggeëbd."

Toch beperken de veranderingen zich uitsluitend tot pagina 1 en 2, waarschuwt ze. Bild blijft een sensatieblad. De halfnaakte stoeipoezen in de krant zijn 'ouderwets' en de campagne tegen de prins Ernst August van Hannover, die plassend op het Expo-terrein was gefotografeerd, vond Bruns beneden peil. Ook al moest de prins van de rechter Bild vorige week zijn excuses aanbieden omdat hij in de 'Pinkelaffaire' de desbetreffende redactrice grof had beledigd. " Nog altijd domineren op de meeste pagina's sensatie, seks en sport", zegt Bruns. Niet lang meer als het aan Röbel ligt. De pagina's met politiek en economie wil hij uitbreiden. De hoofdredacteur wenst meer kwaliteit in zijn krant. "De hele samenleving boulevariseert en dat dwingt Bild de bakens te verzetten", zegt Röbel. Net als veel normale kranten, kampt ook de Duitse boulevardpers met teruglopende oplagecijfers. "We leven in een pretmaatschappij. Wie kende tien jaar geleden de topman van de Deutsche Bank of Daimler? Nu ontkomen ook topondernemers als Jürgen Schrempp niet aan persoonlijke marketing. Door de moordende concurrentie van radio en tv wordt nieuws ook veel vluchtiger. Vroeger bleef een thema een jaar in discussie. Nu moet je na een week iets anders brengen." De verhuizing van de politiek naar Berlijn, waar veel meer commerciële radio- en tv-zenders zijn, heeft de wedijver nog versterkt. "In Bonn wist de pers veel maar niet alles werd opgeschreven. In Berlijn jaagt iedereen op het exclusieve verhaal." Maar hoeveel primeurs Bild ook heeft, er wordt geen extra krant mee verkocht. , ,Zodra Bild nieuws maakt, wordt het ieder uur op de radio voorgelezen en koopt niemand de krant meer. Daarom moet Bild de diepte in. Dat is ons enige alternatief." Hoe lang Röbel deze koers kan volhouden, moet blijken. Een wisseling van de wacht op de chefetage van het Springer-concern belooft tot een stoelendans te leiden die ook Bild kan raken.

Intussen is het Verena Müller gelukt de voorpagina van Bild te halen met een eigen primeur. 'Nieuwe huurwet: wie lawaai maakt vliegt eruit'. Lastige huurders kunnen voortaan direct op straat worden gezet. Het nieuws staat tussen een foto van de kanselier die een krans legt bij Adriano en een verhaal over Diana ('Zijn we je al vergeten?'). "Een normale krant is Bild natuurlijk niet", zegt Bruns. "Het blijft een boulevardblad. Maar beweren dat Bild de mensen dom houdt, zoals vroeger, dat kan niet meer."