NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

De encyclopedie van Duizend-en-één- nacht

Hoe maak je drakenbloed

Piet Meeuse
Jorge Luis Borges hield erg van de sprookjes van Duizend en een Nacht. Hij schreef er bij herhaling over en noemde nacht 602 in een van zijn essays 'magisch onder de nachten': 'In die nacht verneemt de koning uit de mond van de koningin zijn eigen geschiedenis. Hij verneemt het begin van de geschiedenis, die alle andere behelst en ook - monsterlijkerwijs - zichzelf. Is de lezer wel doordrongen van het ontzagwekkende perspectief van die inlassing, het curieuze gevaar dat eraan vastzit? Dat de koningin zal doorgaan en de onbeweeglijke koning tot in lengte van dagen de beknotte geschiedenis van Duizend en een Nacht, nu oneindig en cyclisch, zal aanhoren?'Wie nacht 602 opzoekt in de pas voltooide reeks De vertellingen van-Duizend-en-één-Nacht zal niets van die aard vinden. Borges heeft zich zijn eigen, subtiele mystificatie veroorloofd. Waar zoveel anderen metterdaad verhalen inlasten om het getal 1001 vol te maken, beperkte hij zich tot een suggestie die de oneindigheid van het geheel nog eens onderstreept met een Droste-effect.

Deze sprookjesverzameling heeft inderdaad iets oneindigs: niet alleen is het aantal verhalen enorm, ook de manier waarop ze met elkaar verbonden zijn (het procédé van verhalen-in-verhalen) is duizelingwekkend. En bovendien bestaat er ook nog eens een onoverzienbaar aantal verschillende versies. Daarom is wel met recht gezegd, dat niemand ooit de hele Duizend en een Nacht kan kennen (vergelijk het met die rivier van Herakleitos, waar je niet tweemaal in kunt stappen).

Dat neemt niet weg dat intussen toch alle delen van de eerste Nederlandse vertaling uit het Arabisch zijn verschenen. De vertellingen van Duizend-en-één-Nacht zijn nu voltooid in een veertiendelige editie, die zowel in paperback als in zeven gebonden delen is te krijgen. En alsof dat nog niet genoeg is, heeft Richard van Leeuwen als toegift bij zijn vertaling ook een vorstelijk boek samengesteld onder de titel De wereld van Sjahrazaad.

Het is voor iedere liefhebber van deze oosterse verhalen een boek om van te smullen. Wat beroemde vertalers als Lane en Burton in hun voetnoten deden, dat doet Van Leeuwen in een apart boek. En dat geeft hem de gelegenheid, flink uit te pakken. Opgezet als een encyclopedie, van A tot Z, bevat het boek een enorme hoeveelheid informatie over de Arabische cultuur, met uitgebreide citaten uit allerlei Arabische bronnen. Alleen al om die reden is het erg de moeite waard. Maar daartoe beperkt het zich niet: er is ook van alles te vinden over de Europese vertaalgeschiedenis van de Vertellingen, wat bijna een roman op zich is, vol geheimzinnige manuscripten en mystificaties. En over de invloed van deze sprookjes in de Europese literatuur. Zo kun je van tientallen bekende schrijvers nalezen hoe ze erdoor beïnvloed of geïnspireerd zijn. Ook kunstenaars die de sprookjes ooit hebben geïllustreerd, van Marc Chagall en Anton Pieck tot Kees van Dongen en Jean-Paul Franssens, komen aan bod. En dan dringt het tot je door dat dit royale naslagwerk toch nog iets te wensen overlaat: was het maar geïllustreerd ...

Het aardige van de encyclopedische opzet is dat je erin kunt verdwalen, en al bladerend informatie van de meest uiteenlopende aard tegenkomt: over grote Arabische geleerden en dichters, maar ook over de vervaardiging van glas en het gebruik van kaneel. Er zijn lemma's over veel voorkomende dieren in de sprookjes, zoals de ezel, de kameel en de struisvogel (die in het Perzisch 'kameelvogel' blijkt te heten omdat hij de hals, de onderbenen en de hoeven van een kameel heeft). En natuurlijk is ook het nodige te vinden over typische Duizend en een nacht-motieven als djinns (een soort demonen), de vogel Roekh of de Koperen Stad. Een mooie collectie Sprekende Hoofden uit de wereldliteratuur (je weet nooit waar het nog eens goed voor is) tref je aan onder het lemma 'HOOFD, SPREKEND', en wie wil weten hoe je drakenbloed moet vervaardigen, kan ook terecht in De wereld van Sjahrazaad. Sommige lemma's zijn heel beknopt en volstaan met een citaat en een verwijzing. Andere zijn uitgebreide verhandelingen over belangrijke thema's. Zo bijvoorbeeld over het oriëntalisme in Europa en de kritiek daarop (van iemand als Edward Saïd). Of over het reizen als literair thema, dat een belangrijke rol speelt in veel verhalen. En zeer de moeite waard is een aantal uitvoerige analyses van belangrijke verhalen, zoals 'Hassan uit Basra' en 'Kamar az-Zamaan'. Of over het kaderverhaal van Sjahrazaad, dat vermoedelijk uit India stamt.

Ten behoeve van de lezer die wat thematischer wil lezen, heeft Van Leeuwen in deze zee van wetenswaardigheden ook nog een tiental 'leesroutes' uitgezet: zo kan iemand die vooral geïnteresseerd is in de tekstgeschiedenis van de Vertellingen aan de hand van een reeks geselecteerde lemma's makkelijk zijn weg vinden en hoeft hij zich niet te laten afleiden door zaken die op andere leesroutes liggen. Maar het valt niet mee om onderweg alle verlokkelijke zijpaden te negeren, en zo dwaal je toch voortdurend af. Ooit gehoord van Hatim de Dove, bijvoorbeeld? Ik zal deze barmhartige mysticus uit de negende eeuw niet gauw vergeten. Tegen een vrouw die per ongeluk een wind liet terwijl ze hem wat vroeg, zei hij: 'Spreek wat luider, ik ben hardhorend', opdat ze zich niet zou hoeven te schamen. Ze sprak luider en hij gaf antwoord op haar vraag. Vervolgens veinsde Hatim zo lang als de vrouw leefde (vijftien jaar lang) dat hij doof was om zijn daad van barmhartigheid voor haar te verbergen. In zijn overstelpende rijkdom aan veelsoortige informatie heeft dit boek ook iets van de oeverloosheid van de Vertellingen zelf. Het zit vol met bizarre en vermakelijke verhaalfragmenten, met verhelderende beschouwingen en curieuze citaten over de meest uiteenlopende onderwerpen. Soms is het verband met de wereld van Duizend en een Nacht niet zo erg duidelijk, en soms vraag je je af wat je aan moet met een lang, onvertaald citaat uit een Deens toneelstuk - maar een kniesoor die daarover valt. Dit compendium van een sprookjeswereld slaat zijn grillige tentakels uit in alle richtingen: het omspant eeuwen geschiedenis, de geografie van de halve aardbol en allerlei onbekende uithoeken van de literatuur. Zo spiegelt het de cultuurhistorische rijkdom en de grenzeloosheid van de wereld waarin deze sprookjes elkaar hebben gevonden: van het christelijke Byzantium via het Bagdad van de Abbasiden tot in het legendarische China. Ik heb me er avonden lang uitstekend mee vermaakt, en intussen ook nog het nodige opgestoken over de islamitische cultuur - wat zo langzamerhand geen overbodige luxe meer mag heten. Richard van Leeuwen heeft met dit boek een fonkelende kroon op zijn vertaalwerk gezet.

Illustraties van Kees van Dongen Uit 'Le livre des Mille Nuits et une nuit',

vertaald door J.C. Mardrus, Fasquelle/Gallimard, Parijs 1955