NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

Sotheby's

Oddens' Bookmarks of Maps and Mapping

---

De wereld om Mekka

Islamitische wereldkaart met Mekka in het centrum. De wijzer geeft voor iedere locatie de richting naar Mekka en de afstand tot de heilige stad. De messing kaart is eind zeventiende eeuw in een instrumentmakerswerkplaats Isfahan gemaakt en dook in 1989 in Londen op.

Twee 17de-eeuwse islamitische wereldkaarten die in 1989 en 1995 uit het niets opdoken blijken zeer ingenieus: de richting naar en de afstand tot Mekka is er voor iedere plek op af te lezen. Over dit cartografische wonder schreef wetenschapshistoricus David King een monumentaal boek.

Dirk van Delft

APRIL 1989 KWAM bij Sotheby's in Londen een instrument onder de hamer dat de geschiedenis van de cartografie overhoop zou halen. Het betrof een cirkelvormige messing plaat, 22,5 cm in diameter en 1,5 mm dik, met daarin gegraveerd een islamitische wereldkaart. Geen gewone kaart: grenzen, gebergtes, rivieren of zeeën ontbreken. Wel aanwezig is een speciaal raster van meridianen en breedtecirkels, op onderlinge afstanden van twee graden, waarin de locaties van 141 steden staan gemarkeerd - de coördinaten zijn tot op een fractie een graad af te lezen. De kaart, met Mekka als centrum, omvat het gebied van Andalusië tot Sri Lanka en van Rusland tot Ethiopië, met een concentratie van steden in Iran.

Waar kwam deze opmerkelijke kaart vandaan? Hoe oud was hij? Hoe moest hij geduid worden? In de veilingcatalogus van Sotheby's waagde Francis Maddison, toen curator van het wetenschapsmuseum in Oxford, zich aan een voorlopige beschrijving. Omdat hij weinig houvast had, was dat geen eenvoudige opgave. Maddison dateerde het instrument op circa 1800 - ruim een eeuw te jong - en zag het unieke karakter en het enorme wetenschappelijke belang van de kaart over het hoofd. Ook dacht de Brit dat de cartografische projectie van West-Europese herkomst was, naar later zou blijken opnieuw fout: de kaart is door en door islamitisch.

"Sotheby's wilde niet zeggen wie de kaart in Londen had aangeboden", zegt wetenschapshistoricus David King in zijn appartement in Frankfurt. "Toen ik de beschrijving in de veilingcatalogus zag en de foto's bestudeerde dacht ik: hier klopt iets niet. De cartouches met hun Perzische teksten, de kalligrafie, de decoraties: alles wees op een laat zeventiende-eeuws instrument uit Isfahan, de hoofdstad van Perzië ten tijde van de Safawiden-dynastie. De Europeanen kenden het type projectie dat op die wereldkaart is toegepast helemaal niet, hoe zouden ze dan de islamieten tot cartografische bron van inspiratie kunnen zijn geweest?"

King, in Frankfurt hoogleraar-directeur van het Institut für Geschichte der Naturwissenschaften aan de Johann Wolfgang Goethe Universiteit, is specialist op het gebied van middeleeuwse islamitische astronomie en astronomische instrumenten. "Alles wat ik ooit aan opleidingen gedaan heb heeft me daarvoor gekwalificeerd", zegt King terwijl hij pitabroodjes en bier serveert. "Ik heb in Cambridge wiskunde gestudeerd, ik heb in Soedan als leraar gewerkt en me zo het Arabisch eigen gemaakt, ik promoveerde in 1972 in Yale op een aantal manuscripten van een middeleeuwse astronoom uit Egypte en ik heb het voordeel dat ik secundaire literatuur in het Duits - in de jaren twintig en dertig de belangrijkste taal in het vakgebied - kon lezen. Wat me in het onderwerp boeit is het vreemde, het exotische, het onbekende. Bijna niemand houdt zich met dit soort zaken bezig."

In 1991 en 1994 heeft King de kaart uit Isfahan in alle rust kunnen bekijken en opmeten: de nieuwe eigenaar van het instrument verleende alle medewerking - om vervolgens zijn schat in een Londense bankkluis weg te sluiten. Terwijl King driftig op zoek was naar de juiste interpretatie, dook in mei 1995 in Parijs al even onverwacht een vergelijkbare wereldkaart op. King: "Ditmaal was het Christie's die belde. Een privé-verzamelaar bleek op de Parijse vlooienmarkt bij een antiekhandelaar die zich toelegt op wetenschappelijke instrumenten een zelfde soort kaart te hebben gekocht als ik in Londen had gezien. Onmiddellijk vertrok ik naar Parijs en kreeg een dag de tijd om de nieuwe kaart nauwgezet te bestuderen. Daarna verdween ook dit instrument in een bankkluis, ik heb hem nooit meer teruggezien."

AFTANDS

Beide wereldkaarten komen uit Isfahan, wellicht uit dezelfde werkplaats. De overeenkomsten zijn treffend: de afmetingen zijn exact hetzelfde en ook de graveringen zijn vrijwel identiek. Daarnaast springt een aantal verschillen in het oog. King: "De eerste kaart is schitterend om te zien, daarmee vergeleken oogt het metaal van de tweede haast aftands. Ook is het cartografische raster van kaart twee met minder vaste hand aangebracht en de constructie mist de precisie van kaart een. Het aantal steden op kaart twee is met 126 wat kleiner en twaalf daarvan ontbreken op de eerste kaart. Het tweede instrument is voorzien van een kompas en een zonnewijzer, attributen die eveneens aan nummer een bevestigd zaten maar verloren zijn gegaan. Alleen kaart twee is gesigneerd maar de naam Mohammed Hoessein tref je bij de Safawiden, die van 1501 tot 1722 over Perzië regeerden, veelvuldig aan. Na een week intensief speuren had ik er acht die in die periode op de een of andere manier in de astronomie actief waren. Nader onderzoek wees uit dat niemand van hen, evenmin als de Europeanen uit die tijd, in staat kon worden geacht het wiskundig-geografische idee achter deze islamitische wereldkaarten te hebben geconcipieerd. Ik moest terug in de tijd."

Het bijzondere aan de islamitische wereldkaarten is niet zozeer dat ze de heilige stad Mekka als centrum hebben, maar dat dankzij hun uitgekiende cartografische projectie het mogelijk is voor iedere locatie op de kaart én de richting naar Mekka (de zogeheten kibla) én de afstand tot die stad af te lezen. Daartoe is het instrument voorzien van een wijzer, met Mekka als as. Wie deze wijzer bijvoorbeeld langs Jeruzalem legt, leest op een schaalverdeling rondom het cartografische raster (alfanumeriek weergegeven in het zestigtallig stelsel) af dat de kibla van die stad (gemeten ten opzichte van het zuiden) een kleine 46 graden bedraagt. Tegelijk is op de wijzer de afstand tot Mekka af te lezen, uitgedrukt in farsang (1 graad van een grote cirkel om de aarde komt overeen met 22 farsang). King: "Aldus biedt deze wereldkaart een grafische oplossing voor een probleem uit de wiskundige geografie dat moslimgeleerden sinds de negende eeuw had beziggehouden." Die oplossing houdt in dat de meridianen als evenwijdige rechte lijnen zijn weergegeven die naarmate ze verder van Mekka verwijderd zijn dichter op elkaar liggen, terwijl de breedtecirkels cirkelbogen zijn met een zeer grote straal. Op welke wijze het raster is aangebracht is onduidelijk. Het kan zijn dat het aan de hand van een tabel op de messing plaat is gegraveerd. Maar het is ook mogelijk dat de kaartenmaker gebruik heeft gemaakt van een constructie met passer en lineaal, zoals Kings promovendus François Charette in 1997 heeft aangetoond.

De kibla speelt in het dagelijks leven van de moslim een grote rol. Tijdens de verplichte (vijf) dagelijkse gebeden, en ook bij andere religieuze handelingen zoals het reciteren van de koran en het oproepen tot gebed, dient hij zich te wenden in de richting van de Ka'aba, een kubusvormig zwart gebouw in Mekka dat de aanwezigheid van God symboliseert. Bij de bouw van moskeeën (en bij het aanleggen van islamitische begraafplaatsen) wordt daarom altijd de kibla in ogenschouw genomen.

Maar hoe bepaal je de kibla? King: "Sinds kort weten we dat er twee tradities bestonden. Enerzijds had je wetsgeleerden die praktische methoden toepasten, met als criterium een windstreek of de plek waar de zon de midzomerdag opkwam. Over de juiste kibla werden heftige debatten gevoerd en in de loop der jaren is hij regelmatig aangepast - als je in Kairo de minnaret van een middeleeuwse moskee beklimt zie je dat de moderne begraafplaatsen ietwat gedraaid zijn. Los van deze volkstraditie stond de wetenschappelijke aanpak. Die baseerde zich op wiskundige - trigonometrische - methodes die het probleem van de kibla zowel in benadering als exact oplosten, waarna geografische gegevens in de gevonden formules werden gestopt."

Die geografische gegeven werden in eerste instantie met name ontleend aan het boek Geografie van de Alexandrijnse geleerde Ptolemaeus (circa 125 na Chr.), en daarna aanhoudend verbeterd. King: "Moslimgeleerden deden in de negende eeuw aan wetenschap op een niveau dat in Europa pas in de zestiende eeuw gehaald zou worden. Ze deden dat voor hun plezier, nut kwam op de tweede plaats. In Europa begon het pas te dagen nadat in de late tiende eeuw in Catalonië de eerste contacten met de Arabische wetenschap gelegd waren. Op dat moment waren in Bagdad al wiskundige tabellen ontwikkeld die in diepgang en inventiviteit de Griekse, Indiase en Perzische ver achter zich lieten. Het Bagdad van de negende eeuw was een opwindende plek, de mensen reden er niet op kamelen rond om kruiden te verkopen maar excelleerden op alle terreinen van wetenschap, van geneeskunde tot astronomie, van zoölogie tot geografie. Zo werd aan de hand van een maansverduistering het verschil in geografische lengte tussen Bagdad en Mekka bepaald, wat tot een aanzienlijk nauwkeuriger aardomtrek leidde dan die van Ptolemeus. Het probleem van de islamitische wetenschap is alleen dat na de tiende eeuw het niveau is gedaald, omdat geleerden niet op voorgangers bouwden."

HANDBOEKEN

De verbeterde coördinaten van tal van steden vonden hun weg naar tabellen in geografische en astronomische handboeken. Soms was in die boeken voor gehele lengte- en breedtegraden ook de kibla uitgerekend. Op basis van die handboeken hebben moslimgeleerden vanaf de negende eeuw wereldkaarten vervaardigd, maar als er al van een cartografisch raster sprake was bestond dat uit vierkanten of rechthoeken. King: "Altijd zijn we ervan uitgegaan dat er geen slimmere wereldkaarten gemaakt zijn, in de westerse wereld niet en in de islamitische wereld niet. De eerste die een wereldkaart ontwierp waarop zowel de kibla als de afstand tot Mekka is af te lezen was, zo dachten we tot voor kort, de Duitse wetenschapshistoricus Carl Schoy. Hij speelde het klaar in 1913 en de onderliggende wiskunde is zeer gecompliceerd. Geen manuscript ter wereld dat vermoedens rechtvaardigt dat iemand hem hierin voor is geweest. En dan duiken er uit het niets twee wereldkaarten op waarmee het ook kan, met een raster dat aanzienlijk simpeler van constructie is dan dat van Schoy. Ik stond paf. Alsof je in een piramide een chip vindt."

In 1993 ontdekte King bij toeval in een 18de-eeuws manuscript uit de British Library de bron aan geografische data die bij het maken van de islamitische wereldkaarten uit Isfahan is aangesproken. "Ik was met iets anders bezig en zat hier thuis in Frankfurt naar een microfilm van dat manuscript te kijken. Het ging om een tractaat over de astrolabe, een zeer populair sterrenkundig instrument. Het dateert van 1751 en is gemaakt in Nadzjaf in Irak. Opeens zag ik die tabel langsschuiven. Nadere inspectie leerde me dat vrijwel alle plaatsen die op de eerste wereldkaart stonden - de tweede moest nog boven water komen - erin voorkwamen."

Van 274 locaties geeft de tabel uit Nadzjaf de geografische lengte en breedte, de kibla en de afstand tot Mekka. De schrijver zegt zich te baseren op een op een nauwkeuriger tabel die rond 1450 in de stad Kisj (gelegen in het huidige Oezbekistan) zou zijn vervaardigd, kort nadat prins Oeloeg Bey, astronoom en kleinzoon van Timoer de Lamme, er zijn waarnemingen had gedaan. King: "Op de tabel uit Nadzjaf zijn de kibla- waarden en de afstanden tot Mekka afgerond op hele boogminuten. Niettemin verraadt de manier van rekenen dat in de originele tabel uit Kisj deze getallen tot op een paar boogseconden nauwkeurig vermeld stonden. Degene die dat voor elkaar kreeg moet een wiskundige mannetjesputter zijn geweest."

Voor een wetenschapshistoricus zijn fouten in bronteksten geen fouten maar data. Nauwgezette vergelijking van beide wereldkaarten met elkaar, en met de tabel uit Nadzjaf/Kisj, bracht tal van verschrijvingen en kopieerfouten aan het licht die stuk voor stuk extra informatie bieden. King: "Sommige steden zijn op beide kaarten verkeerd gepositioneerd, wat komt doordat de maker van de tabel uit Kisj bijvoorbeeld 33 met 38 heeft verward, typisch een overschrijffout waarbij de punten op Arabische letters zijn verwisseld. Aan de andere kant zie je ook dat een locatie op een van beide kaarten twee graden in lengte of breedte is versprongen. Dat zegt dat de Safawidische kaartenmaker de positie van een andere kaart heeft overgenomen en daarbij de fout is ingegaan. Had hij een tabel als bron genomen, dan was zo'n vergissing lang zo logisch niet geweest. Mijn conclusie is dus dat beide kaarten uit Isfahan, inclusief cartografisch raster, zijn gekopieerd van twee niet- dezelfde eerdere kaarten, en niet van een tabel."

Maar wie heeft het prototype van die kaart gemaakt? En wie is het brein achter het raster? King: "In Samarkand, waar van 1370 tot 1500 de Timoeriden zetelden die over Transoxanië en Perzië heersten, was niemand tot zo'n cartografisch hoogstandje in staat. Bovendien weten we wie er werkten en wat ze deden, en iedere verwijzing naar wereldkaarten met kibla ontbreekt. De geografische data uit de tabel uit Kisj zijn voor een deel gebaseerd op oudere tabellen die weer teruggaan op een mysterieuze 12de-eeuwse bron die we alleen indirect kennen. Dus moest ik verder terug, om in de vroege 11de eeuw in Centraal-Azië uit te komen bij al-Biroeni, de grootste en veelzijdigste geleerde uit de islamitische middeleeuwen."

Deze al-Biroeni schreef een dozijn boeken over wiskundige geografie, waarvan er twee resteren. King: "Al op jeugdige leeftijd publiceerde hij cartografische projectiemethodes waarvan we vroeger dachten dat ze alle van Europese herkomst waren. Zo beschreef hij een procedure die - zij het omslachtig - kon dienen om tot een cartografisch raster te komen waarop zowel de kibla als de afstand tot Mekka waren af te lezen. Maar al-Biroeni was geen briljant wiskundige en leunde sterk op Habasj al-Hasib, een genie dat de eerste helft van de negende eeuw in Damascus en Bagdad werkte. In Habasj' geschriften duikt een projectie die de richting naar en de afstand tot het centrum levert voor het eerst op. Passer en lineaal volstaan om het raster van lengte- en breedtecirkels te construeren. Bij Habasj dus liggen de wortels van een cartografische traditie waarvan de islamitische wereldkaarten uit Isfahan de enige getuigen zijn."

MONUMENTAAL

Onlangs publiceerde King zijn bevindingen in een monumentaal boek: World-Maps for Finding the Direction and Distance to Mecca, schitterend uitgegeven door Brill. Daarmee is het laatste woord niet gezegd, al vindt King dat hij aan een ander onderwerp toe is. Nog altijd staan de islamitische wereldkaarten uit Isfahan totaal op zichzelf, er is geen manuscript of instrument dat ernaar verwijst of ermee in verbinding staat. Hoe kan dat? King: "Ontzaglijk veel materiaal is verloren gegaan. Zo weten we dat de 11de-eeuwse Egyptische astronoom Ibn al-Sanbadé op een gegeven moment hoorde dat de manuscripten in de bibliotheek van Kairo gecatalogiseerd werden. Toen hij poolshoogte nam trof hij er 6500 manuscripten aan over astronomie, wiskunde en filosofie. Niet één daarvan zit tussen de 2500 wetenschappelijke manuscripten die nu in Kairo aanwezig zijn. Toch ben ik ervan overtuigd dat er een manuscript zal opduiken waarin de wereldkaarten van Isfahan genoemd staan. Of een verhandeling van de bedenker van zulke kaarten. Of iemand die schrijft hoe je zo'n kaart moet maken, en wel op zo'n manier dat een Safawidische instrumentmaker er wijs uit kon. Waarschijnlijk ligt dat manuscript in Iran, van de bibliotheken elders ter wereld heb ik wel zo'n beetje het overzicht. Ik heb mijn contacten in Iran gevraagd eens gericht te gaan zoeken. Het probleem is alleen dat sommige bibliotheken al dan niet tijdelijk gesloten zijn. En misschien duiken er uit privé-collecties nog meer messing kaarten op, hopelijk ouder en groter dan die uit Isfahan."

David A. King: World-Maps for Finding the Direction and Distance to Mecca. Uitgeverij Brill, 1999. Geïll., XXX+638 blz., ISBN 90 04 11367 3. Prijs: ƒ106,-.