NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

'Fundamentalisme is fascisme'

De Soedanese hoogleraar An- Na'im zet zich scherp af tegen het moslim-fundamentalisme. "Het slaat nergens op in de huidige tijd.'

Door onze redacteur CAROLIEN ROELANTS

AMSTERDAM, 14 DEC. Moslim-fundamentalistische activisten ageren voor een islamitisch wereldrijk. Zij zetten zich af tegen het Westen en verkondigen het gelijk en de uiteindelijke overwinning van hun islam: de islam uit de tijd van de profeet Mohammed. "De islam is de oplossing!", is hun strijdkreet.

Maar er zijn ook moslims die hier fel tegenin gaan. De Soedanese hoogleraar Abdullahi Ahmed an-Na'im bijvoorbeeld, humanistisch moslim en activist voor de rechten van de mens. Wegens zijn verzet tegen de fundamentalistische interpretatie en toepassing van de shari'a, het islamitisch recht, werd hij in 1984 in Khartoum voor anderhalf jaar gevangen gezet. Hij vluchtte zijn land uit toen zijn leermeester en inspirator, professor Mahmoud Taha, kort na zijn vrijlating in Khartoum door het regime als ketter werd geëxecuteerd. Hij heeft tot nog toe niet kunnen teruggaan.

An-Na'im, die nu politiek en islam doceert in Atlanta, kreeg zondag in Amsterdam de J.P. van Praagprijs van het Humanistisch Verbond, die elke twee jaar wordt uitgereikt voor het uitdragen van humanistische waarden en de humanisering van intermenselijke betrekkingen. Professor An-Na'im is het zeer oneens met de notie van fundamentalisme als religieuze uiting. "Moslim-fundamentalisme is een intens politiek verschijnsel", zegt hij. "In die zin dat het een verdedigingsmechanisme is, uit een gevoel van hulpeloosheid en machteloosheid. Het komt in de hele islamitische geschiedenis voor - het is nu niet de eerste keer dat het gebeurt. Altijd wanneer er een buitenlandse invasie is, of een interne strijd, wordt er geroepen: laten we terug gaan naar de wortels, naar de grondbeginselen van het geloof. Bijvoorbeeld in de 12de eeuw, toen de Mongolen het islamitische gebied binnenvielen. In tijden van crisis roept men op tot letterlijke interpretaties en tot een terugkeer naar de grondbeginselen. Dat is begrijpelijk, omdat mensen een uitweg zoeken uit hun problemen. Ze zien op dit moment niet dat hun leiders hen erg helpen. Dus zeggen ze: oké, er gaat iets mis omdat we van de shari'a zijn weggedreven, laten we ernaar terugkeren.

"De leiders formuleren de intellectuele connectie. Dat is voor de massa's erg rustgevend. 'Je hoeft niet te denken', zeggen die leiders, 'je hoeft alleen maar te luisteren naar wat ik zeg dat de shari'a is. Als je precies doet wat ik zeg, word je gered'.

"Ik denk dat dit begrijpelijk is als reactie op hulpeloosheid en frustratie - maar simplistisch. En het werkt ook averechts. Want wat de massa's te horen krijgen, kunnen ze niet naleven. Het slaat nergens op in de huidige tijd.

"De uitdaging is te zeggen: ja, moslims leven in een wereld waarin ze zijn onderworpen aan kolonialisme, waarin ze werden en nog steeds worden onderworpen aan neokolonialistische uitbuiting. Maar je moet dan niet reageren met: alles in het Westen is slecht en alles in de islam is glorieus prachtig. Je moet kritisch zijn en je afvragen waarom je de shari'a niet kunt naleven. Waarom we zo zwak zijn dat andere mogendheden bij ons kunnen binnenvallen en ons overnemen. In plaats van te ontsnappen naar die sentimentele notie van de shari'a."

Professor An-Na'im onderstreept dat fundamentalisten door de hele islamitische geschiedenis heen altijd een kleine minderheid van de moslims hebben uitgemaakt, en nu ook. "Ze trekken de aandacht, omdat ze luidruchtig zijn, omdat ze gewelddadig zijn en direct handelen en daarom in het nieuws zijn." Maar "er zijn meer dan 50 landen waar moslims in de meerderheid zijn. Er zijn meer dan 1.200 miljoen moslims in de wereld. Toch wordt de islam afgemeten naar de vier fundamentalistische regimes, die van Saoedi-Arabië, Iran, Soedan en Pakistan."

En dat is volgens hem onjuist. "In elke maatschappij, ook in Nederland, bestaat een rechtervleugel. Of in Frankrijk - maar kenschetst dat Frankrijk? In Duitsland en hier in dit land bestaat racisme - maar karakteriseert dat Nederland? In elke politieke gemeenschap vind je verschillende facties, sommige rechts, andere links, en de meerderheid waarschijnlijk in het midden. De zaak is dat de fascisten - en de fundamentalisten zijn naar mijn mening fascisten - politiek vaardig zijn. Fascistische regimes en fascistische politieke machines zijn efficiënter in het mobiliseren, het organiseren en het financieren omdat ze minder scrupuleus zijn en meer bereid om dingen te doen die de meerderheid van de moslims helemaal niet wil doen."

Het probleem is dat in veel landen het politieke proces onvoldoende open is om het fundamentalisme als bankroete ideologie aan de kaak te stellen. "Dat is de ironie, dat regimes als die in Egypte of Tunesië de rechten van de mens onderdrukken, de politiek sluiten voor gematigde stemmen, voor liberale stemmen en zo in feite de deur openen voor fundamentalisme. Want het fundamentalisme, als fascistische ideologie, groeit en bloeit in heimelijkheid en ondergronds, als het niet aan debat wordt blootgesteld. Als Egyptische intellectuelen de vrijheid zouden hebben om zich te organiseren, zouden zij de fundamentalisten efficiënter als bankroet aan de kaak stellen dan de veiligheidsdiensten dat met hun repressie doen."

Fundamentalistische regimes zijn volgens professor An-Na'im uiteindelijk ten dode opgeschreven - zie maar wat er in Iran gebeurt, waar intellectuelen vanuit de islam met een kritisch antwoord op het fundamentalisme komen. "Fundamentalistische regimes hebben geen toekomst, maar ze storten niet vanzelf in elkaar. Dat kost tijd, strategie, politieke organisatie. Hoe corrupt of onderdrukkend een regime ook is, het blijft aan de macht tot er een alternatief is. (...) Je kunt niet zeggen tegen een moslim dat de islam irrelevant is. Maar je kunt hem wel zeggen: de islam is een kader voor onze levens, laten we erover praten wat dit vandaag betekent.

"Omdat liberale intellectuelen de islamitische kwestie niet serieus nemen, geen alternatieve interpretatie van de islam ontwikkelen, hebben ze het terrein overgelaten aan de fundamentalisten. Want als de islamitische gemeenschappen voor de keus tussen islam en secularisme worden gesteld, kiezen ze de islam. Maar als ze worden geconfronteerd met een liberale interpretatie van de islam die menselijk is en van toepassing op het leven van nu, dan denk ik dat ze daaraan de voorkeur geven boven het fundamentalisme.

"Mensen zoals ik zelf komen niet aan de macht. Wij willen de macht niet. Wat wij proberen te doen is het denken van de meerderheid te beïnvloeden in de richting van ons standpunt. Het is niet een situatie waarin onze denkbeelden de overhand zullen krijgen. Het is een situatie waarin onze denkbeelden het denken van de meerderheid van de mensen over de politieke en theologische kwesties zullen matigen. Het is een proces waarin onze denkbeelden heel langzaam doorsijpelen. En een werkelijke verandering in de houding van de mensen, een culturele transformatie, vergt tijd."

( a d v e r t e n t i e s )