NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

De tragische strijd van een 'saaie peer'

In een paar maanden tijd werd Paul van Buitenen door zijn strijd tegen fraude in Europa een volksheld. Vandaag kwam een boek van hem uit. Wie is deze ambtelijke klokkenluider ?

Door Joep Dohmen

Aan de andere kant van de telefoon wordt gezwegen als het graf. In de Brusselse burelen van de Europese Commissie is geen 'gek' te vinden die zich openlijk durft uit te spreken over Paul van Buitenen die een fraudedossier aan het Europees Parlement gaf en daarvoor door de Commissie bestraft werd.

De tiende ambtenaar die beleefd doch dringend vraagt zijn naam niet te noemen in dit artikel wil het collectief stilzwijgen van zowel voor- als tegenstanders van de Nederlandse Euroambtenaar wel toelichten: "Zolang niet duidelijk is of de hervormingen van voorzitter Romano Prodi echt iets veranderen, en zolang hoge ambtenaren die verantwoordelijk zijn voor de slecht functionerende Commissie nog op hun post zitten, zolang houdt een wijs ambtenaar zijn mond."

Sommigen willen helemaal niet praten. Anderen zeggen wel iets, op voorwaarde dat hun naam er niet in komt. "Ik voel me laf nu ik u gevraagd heb mijn naam niet op te schrijven", bekent een oud-collega van Van Buitenen. "Ontzettend laf. Ik ben niet zo'n held als Paul. Toen ik op televisie zag wat hij aan het doen was, kreeg ik het plaatsvervangend Spaans benauwd. Ik bewonder zijn lef. Dat niemand met naam in de krant durft, zegt alles over de sfeer hier." De enige ambtenaar van de Commissie die er graag voor gaat zitten om en public over Van Buitenen te praten, is meteen de hoogste: secretaris-generaal, de Nederlander Carlo Trojan. Hij zegt niet te weten hoe het komt dat ambtenaren massaal niet durven te praten. Trojan: "Ik weet wél dat ze niet bevreesd hoeven te zijn. Als iemand met naam in de krant wil vertellen dat hij meneer Van Buitenen de eerste de beste vindt, is dat prima. Daar is geen sanctie aan verbonden."

Paul van Buitenen werd op 28 mei 1957 geboren in Breda, in het verloskundig centrum Moederheil van de kleine zusters van de Heilige Joseph. Zijn vader was verkoper van lampen en later auto's, zijn moeder telefoniste bij de PTT, Paul de oudste van drie zoons. Hij ging naar het Newmancollege, deed atheneum B, waarna enkele jaren werktuigbouwkunde aan de TH Eindhoven volgden. Na militaire dienst, hij was sergeant bij de infanterie, deed Van Buitenen een avondopleiding accountancy. Ook die opleiding maakte hij niet af. Hij werd budgetbeheerder bij de TU Delft. Op 1 februari 1990 begon hij bij de Commissie.

Decaan E. Schreinemachers van het Newmancollege herinnert zich Van Buitenen als "een leerling die niet voorop liep". Geen Robin Hood, geen meisjesversierder en ook geen aspirant-klokkenluider. Toen hij van school ging had Schreinemachers niet het idee dat er met die jongen nog iets zou gaan gebeuren. "Ik wist niet eens dat hij in Brussel werkte, tot ik hem op televisie zag. 'Hé, daar is Paul', riep ik. De rustige leerling van vroeger is nu iemand die zich op veel terreinen beweegt. Daar ben ik trots op." "We waren rustige jongens, vrij ouderwets opgevoed", meldt broer Hans (40). Een hecht gezin, met respect voor ouders. Moeder reageerde aanvankelijk terughoudend op het initiatief van Paul, maar is nu toch wel trots. Paul is emotioneel en impulsief, vroeger overigens meer dan nu, zegt Hans. Volgens hem denkt Paul nu langer na over de manier waarop hij met een situatie omgaat. De drie broers kregen een sterk ontwikkeld geweten mee. Hans: "Ik denk dat Paul op een ochtend in de spiegel keek en tegen zichzelf zei: 'zo kan dat niet langer bij de Commissie'. Normbesef, ja. Vroeger zou hij er misschien niets van gezegd hebben, nu wel. Anekdotes? Ik vrees dat dit een droog verhaal wordt. Paul is een saaie peer."

De jongen uit Breda gaf de strijd tegen fraude en mismanagement in Europa een gezicht. Hij staat inmiddels op een voetstuk, als Europese volksheld. Oogst waardering, ontvangt onderscheidingen en is door een Britse krant uitgeroepen tot invloedrijk Europeaan.

Paul van Buitenen is er, net als het grote publiek, van overtuigd dat hij de Europese Commissie heeft laten vallen. Maar de Commissie is niet gestruikeld over de inhoud van de documenten die hij aan het parlement gaf. Voor de media en het grote publiek kwam Paul van Buitenen wel op het juiste moment, als verpersoonlijking van de strijd tegen Europese fraude en verkwisting. David tegen Goliath. Toen de Commissie hem ook nog schorste, nam de media-aandacht, en daarmee de druk op de Commissie ongekende proporties aan. De actie van Van Buitenen versnelde het proces dat eindigde met de val van de Commissie. De affaire heeft een tragische, persoonlijke kant. Van Buitenen ontwikkelde een calimero- gevoel: hij tegen de grote, boze Commissie. De wereld bleek verdeeld in goeden en slechten. Het karakter van Paul is veranderd, zeggen mensen die hem kennen. Journalist Bart Nijpels, die Van Buitenen nauwlettend volgde voor de actualiteitenrubriek Netwerk: "Paul is iemand die de moed toonde en zijn carrière op het spel zette om zijn geweten te volgen. Toen ik hem leerde kennen, was hij een bescheiden en soms aarzelende man. Door in zo veel applaudisserende zaaltjes in Europa op te treden is hij over zichzelf heen gegroeid. Hij twijfelt niet meer, neemt onwrikbare standpunten in. Handelt snel en emotioneel, en maakt daardoor wel eens een tactische fout." Dit is het verhaal van de man die jarenlang in een koortje achter de schermen zong en opeens een wereldhit scoort, zegt Nijpels nog. In een paar maanden werd hij Europa's held. Het ene moment reed hij nog elke ochtend in de anonimiteit naar zijn kantoor in Brussel, het andere moment hing CNN aan de lijn. Er was geen tijd om te groeien in de nieuwe rol. De tragiek is dat hij in het schemergebied tussen ambtenaar en politicus is beland, vindt Joost Lagendijk, Europarlementslid voor GroenLinks. Een klein drama. Van Buitenen speelt graag deze rol, maar het is slechts een tijdelijke. Paul is, zeggen kennissen, niet de persoon om te blijven schitteren.

De vraag is in hoeverre de Europese held weer bereid is de anonimiteit in te duiken. Zo moeilijk als de maanden waren die hij heeft doorgemaakt, zo moeilijk worden de maanden die komen. Hoe zal het zijn om weer achter de schermen te staan? Lagendijk: "Het zal psychologisch niet eenvoudig zijn om terug te keren als ambtenaar en weer uit te voeren wat wordt opgedragen." De Britse organisatie Public Concern at Work, die het opneemt voor klokkenluiders, probeert haar cliënten zo veel mogelijk uit de publiciteit te houden. "Het gaat immers niet om de boodschapper, maar om de boodschap", zegt senior legal officer Chidi King. "Bovendien is het dan eenvoudiger om in de oude functie te blijven. Paul is publicitair een extreem geval. In het begin zocht hij de media niet, later wel. De publiciteit voorkwam dat de Commissie alles met hem kon doen. Toch zal het moeilijk zijn, to go back to normal."

De Vlaamse Europarlementariër Bart Staes leerde Van Buitenen kennen toen die in opperste vertwijfeling was, op de dag dat de Commissie hem officieel geschorst had. Staes hield contact. De nacht dat de Commissie collectief aftrad was Paul in opperste blijdschap, zegt Staes. "Zo ken ik hem: een man tussen hoop en vrees."

Een man ook met moed en doorzettingsvermogen. Eerlijk en ongeremd recht voor de vuist, volgens Staes. Hij zal je meteen zeggen wat hij van iets of iemand vindt. De affaire heeft hem ook ontgoocheld. Hij vindt dat het niet snel genoeg gaat. Hij verwijt dat mensen, volgens Staes, ten onterechte. Hij heeft te weinig geduld om het logge apparaat te laten veranderen. Dat leidt bij hem tot ondoordachte reacties. Zoals het versturen van boze brieven naar de Commissie die hij meteen op Internet zet. Staes: "Hij is geen strateeg. Maar zeg eerlijk, dat hoeft hij ook niet te zijn. Want dan had hij nooit gedaan wat hij heeft gedaan."

In de hele kwestie is zijn geloof leidraad en toetssteen. Van Buitenen is lid van de anglicaanse Holy Trinity kerk in Brussel. Aan een van chaplains vroeg hij raad voordat hij naar het parlement stapte. In de weken daarvoor las hij dagelijks in Handelingen. "Het leek wel alsof God mij steeds weer hielp als ik bang werd", schrijft Van Buitenen in zijn boek. De rest van het gezin deelt zijn geloof niet. Als Paul op zondagmorgen naar Brussel gaat om een kerkdienst bij te wonen, rijdt zijn vrouw Edith mee om op de Zuidmarkt te winkelen.

De affaire drukt zwaar op het gezin, en zijn relatie met Edith. Terwijl Paul in de woonkamer de Europese pers te woord stond, zat Edith hele dagen in de keuken. Daar maakte ze zich, zo schrijft ze in haar dagboek waarvan Van Buitenens boek 'Strijd voor Europa' fragmenten bevat, zorgen over Paul, haar kinderen en hoe het nu allemaal verder moest. Ze schreef sombere gedichten en zo is ook de toon van haar dagboek: "Door de ramen zag ik de felle cameralampen branden. Ik bedacht dat ik langs de garage en door de keuken misschien wel ongezien binnen kon komen. De buikpijn kwam weer in alle hevigheid terug, wat moesten al die mensen in onze woonkamer? Het liefst was ik onder een grote steen gekropen voor een lange winterslaap, maar ik vermande me en liep de keuken in. Snel deed ik de deur naar de woonkamer dicht en waande me even gered."

In zijn boek heeft Van Buitenen het over "een klote kerstvakantie, waarin ruzie en verwijten tussen Edith en mij afgewisseld werden met verzoening en naar elkaar toegroeien". Edith, in haar dagboek: "Zijn inzet tegen grote misstanden kon ik moeilijk fout vinden. Maar het was wel moeilijk om te zien hoe de huiselijke dingen op de tweede plaats begonnen te komen en dat hij zich niet altijd realiseerde dat ook de dagelijkse beslommeringen van het gezinsleven waardevol en belangrijk konden zijn."

"Ik zou nooit zo ver gaan om alles kapot te maken in mijn omgeving", reageert Van Buitenen. "Mijn huwelijk heeft onder druk gestaan, maar het was nooit penibel. Ik zou mezelf niet als ideale echtgenoot willen profileren. Ik was teveel gefocust op de fraude en te weinig op mijn gezin. Ook in het fraudeonderzoek erken ik dat ik er soms naast zat." En: "Voor Edith is het zwaarder geweest dan voor mij." Edith: "Onzin, het was zwaarder voor hem."

Weer aan de telefoon met Brussel. Zijn anonieme collega's zijn verdeeld over hem, al overheerst respect voor zijn durf. Maar er is ook kritiek. Een collega meldt dat een rondvraag op de afdeling interne controle - met als inzet de terugkeer van Van Buitenen - een 'nee' opleverde. "Hij is een ongeleid projectiel en trekt zijn eigen plan. Binnen een team valt dat slecht. Toch heb ik respect voor hem. Hij nam bewust risico's, bracht veel teweeg en deed het niet om er zelf beter van te worden. "

Van Buitenen: "Mijn karakter? Een sterk verantwoordelijkheidsgevoel, vasthoudend, maar snel opgewonden - al is dat nu minder dan vroeger. Ik tel vaker tot tien. En: ik heb niet gekozen voor deze publieke rol. Het is me overkomen. Of ik het opnieuw zou doen? Als alleenstaande ja, maar als vader en echtgenoot zou ik er nog eens over nadenken."

Secretaris-generaal Carlo Trojan liet zich eerder kritisch uit over Van Buitenen, maar is nu mild. Hij noemt hem "een gewetensvolle man, rechtlijnig, maar volledig te goeder trouw". Trojan: "Hij heeft de neiging het recht in eigen hand te nemen. Dat kan tot botsingen leiden. Ik denk ook dat hij overweldigd is door de aandacht. Maar zijn publieke optredens doet hij goed. Ik ben het alleen niet eens met wat hij zegt."

Trojan zegt te begrijpen dat Van Buitenen voor het grote publiek een klokkenluider is, ook al handelde hij volgens Trojan intern niet altijd correct. Trojan: "De verdiensten van de affaire is dat er nu nagedacht wordt over een systeem met waarborgen voor klokkenluiders. Ik heb ook begrip voor zijn motieven. De kwestie heeft ertoe bijgedragen dat het hervormingsproces versneld is. Inderdaad, Van Buitenen heeft een zekere rol gespeeld in het hervormingsproces. Maar het is niet eenvoudig om een multinationale organisatie te hervormen. Alles overziend, heb ik aan deze affaire niet het gevoel overgehouden dat Paul van Buitenen een vervelende vent is."

Internet: http://home.planet.nl/hansvb/ Boek: 'Strijd voor Europa', uitgeverij Ten Have 256 blz., ƒ34,90.

( a d v e r t e n t i e s )