In het programma 'Het geheugen van de twintigste eeuw' worden iconen van de afgelopen honderd jaar onderzocht.

Mark Duursma

Iconen zijn saai. De beelden die zich hebben vastgezet in ons collectieve geheugen zijn versleten. We hebben ze te vaak gezien. Marilyn Monroe in opwaaiende zomerjurk boven het metrorooster, het naakte meisje na de napalmaanval in Vietnam, de man die in Peking op het Plein van de Hemelse Vrede de tanks trotseert; meer dan een vermoeid 'o ja, die' zit er voor hen niet in. Ze worden geregistreerd, niet meer bekeken. De tragiek van het iconendom: doordat ze aanvankelijk zo bijzonder waren, werden ze later zo gewoon.

Het Vietnamesee meisje Kim Phuc dat wegrent tijdens een napalmbombardement, 1972 (Foto: AP)

Bruce Bernard, samensteller van het onlangs verschenen, monumentale fotoboek Century, heeft bij het selecteren van beelden van de twintigste eeuw de iconen vermeden. Overmatig gebruik heeft dergelijke historische foto's onwerkelijk gemaakt, schrijft hij in zijn voorwoord. Ze stompen de perceptie af en ze ontmoedigen het zoeken naar echte emoties in minder vertrouwde, meer stimulerende beelden. Aldus Bernard, die inderdaad weet te verrassen met foto's die net iets anders laten zien dan het geijkte beeld: een andere foto van Stalin en Roosevelt in Yalta, een andere foto van Sovjet-leiders op het balkon bij een 1 mei-parade.

Het IDFA-programma 'Het geheugen van de twintigste eeuw' heeft de iconen niet vermeden. Integendeel, elk van de tien films heeft een icoon als uitgangspunt. Soms gaat het om een portret van een historische periode, met verschillende beelden die de ereplaats opeisen. Als die Mauer fiel, de enige première in het programma, reconstrueert de aanloop tot de maatregel die het vrije reizen van Oost- naar West-Berlijn toestond. Vier films onderzoeken een specifiek icoon, waaronder de klassieke foto van Che Guevara door Alberto Korda. Alle films hebben iets gemeen: ze wekken de dode iconen weer tot leven.

Neem Settela, gezicht van het verleden, een VPRO-documentaire van Cherry Duyns uit 1994. In deze film volgt Duyns de journalist Aad Wagenaar, die op zoek ging naar de identiteit van het meisje met de witte hoofddoek in een treinwagon, vastgelegd op het moment dat de trein Westerbork verliet. Het anonieme meisje werd een symbool voor de Nederlandse joden die via Westerbork naar Duitse kampen werden afgevoerd. Analyse van de film waar de foto uit afkomstig is, toont echter aan dat met de betreffende trein zigeuners werden vervoerd. Het meisje krijgt een naam en Duyns bezoekt overlevenden die haar kennen uit de vooroorlogse zigeunergemeenschap in Limburg.

Is het niet jammer dat de mythe is verdwenen nu het meisje een naam heeft gekregen, vraagt Duyns aan het einde van zijn film aan Wagenaar. Een beetje wel, bevestigt deze, maar het beeld blijft een aanklacht. Sterker nog: dankzij de debunking van Wagenaar en Duyns is het beeld van het meisje met de hoofddoek eerder versterkt dan verzwakt.

Zo krachtig is een icoon: ook al blijkt het symbool 'onwaar', de symbolische waarde blijft behouden. De foto van de Russische soldaat die begin mei 1945 zijn vlag op het dak van de Rijksdag plant werd een dag na de werkelijke gebeurtenis gemaakt. De loyalistische militieman die wordt neergeschoten tijdens de Spaanse Burgeroorlog, de foto die Robert Capa beroemd maakte, leeft gewoon verder op latere foto's. Dimitri Baltermans schijnt de Russische lijken in de modder - Krim, 1942 - versleept te hebben ten behoeve van een betere compositie. En die ene Parijse kus van Doisneau, die is geënsceneerd.

De Zapruder-film, 22 seconden amateuropname van de moord op John F. Kennedy, had een toonbeeld van helderheid kunnen zijn, de enige betrouwbare bron in een woestenij van complotdenken. De documentaire The Zapruder footage reconstrueert hoe zelfs dat filmpje ten prooi viel aan mystificatie, met name door de beslissing van uitgeverij Time-Life - dat de rechten onmiddellijk van Abraham Zapruder opkocht - om uitsluitend stills van het filmpje te publiceren. En dan ook nog met uitzondering van het moment dat Kennedy's hoofd wordt geraakt. Natuurlijk leidde dat tot illegale kopieën en veel speculatie. Inmiddels is het filmpje op cd-rom beschikbaar.

De wankele relatie tussen beeld en werkelijkheid maakt iconen tot dankbaar materiaal voor documentairemakers. Iedereen kent het onderwerp, dus iedereen is geïnteresseerd in de context van zo'n beeld, de omstandigheden waaronder het gemaakt is, de interpretatie die er op gevolgd is. Filmmakers kunnen op onderzoek gaan en de geschiedschrijving een beetje bijstellen. Denk aan de prachtige documentaire die je zou kunnen maken over de omstreden toostfoto van Karremans en Mladic, symbool van het Nederlandse falen in Srebrenica. Als het inderdaad een geraffineerde pr-stunt was van de Serviërs, zoals Karremans beweert, dan wil ik de Servische betrokkenen graag horen vertellen hoe ze hun 'overval' hebben voorbereid. Wie was de fotograaf? Wat waren zijn instructies? Wat gebeurde er meteen na de toost? Werd de fles leeggedronken? Hoe werd de foto verspreid?

Zelfs als er niets nieuws wordt onthuld en de film niet meer is dan een brave tv-productie, is icoononderzoek spannend om te zien. Kim's Story gaat over het Vietnamese meisje dat als negenjarige met gespreide armen en schreeuwend van de pijn wegrende tijdens een napalmbombardement. De foto werd, ook voor het Amerikaanse publiek, een symbool voor het leed dat de VS in Vietnam veroorzaakten.

Kim Phuc woont nu in Canada en is dagelijks bezig met herdenking en verzoening. Spannender dan het zalvende, met 'healing' doordrenkte commentaar van zowel vertelster als Kim zelf is het filmmateriaal dat af en toe voorbijkomt. Of de beroemde foto afkomstig is van dit materiaal blijft onduidelijk, waarschijnlijk stond de filmer op vrijwel dezelfde plek als de fotograaf. Het is een merkwaardige gewaarwording om iemand die je alleen in stilstaand zwart-wit kent, opeens in kleur voorbij te zien rennen, nota bene in al haar ellende ook nog even kijkend naar de camera. Gecorrumpeerd door al die valse beelden waar me mee worden bestookt is de eerste, intuïtieve reactie: dit is nep, dit kan niet echt zijn.

Waarom zijn die beelden rondom het klassieke beeld zo vreemd? Omdat je verwacht dat een icoon uniek is. Een icoon staat alleen en is gemaakt in uitzonderlijke omstandigheden. Daarbij denk je niet aan een batterij journalisten, allemaal aanwezig bij het Beslissende Moment.

Ook in Settela, gezicht van het verleden krijgt het klassieke beeld ineens omgeving. Een vrouw die zich destijds in dezelfde wagon in Westerbork bevond, vertelt dat Settela haar hoofd naar buiten stak omdat ze de hond wilde zien die buiten rondliep. Op het oorspronkelijke filmmateriaal, opgenomen rondom het vertrek van de trein, loopt inderdaad een hond naast de trein. Hier lijkt de schok veroorzaakt door het onverwachts naderbij komen: we weten niet alleen hoe dat meisje heet, we weten zelfs waarom ze naar buiten keek!

Steeds zijn het beelden rondom het klassieke beeld die het meest fascineren. En de vragen die aan dat beeld worden gesteld. Wat ging er aan vooraf, wat gebeurde er daarna? Wat gebeurt er precies, wat zijn de omstandigheden? Net als Century-samensteller Bruce Bernard kijken de interessante documentaires net naast het vertrouwde. Vreemd genoeg is het juist de documentaire die volgens IDFA als model dient voor het icoonprogramma, Here we are waiting for you van de Braziliaan Marcello Masago, die elke vraag achterwege laat. Deze poging om de twintigste eeuw in archiefbeelden samen te vatten suggereert een alternatieve geschiedschrijving door namen van gewone mensen op te nemen, maar voegt niets toe aan de bekende beelden.

De andere icoonfilms relativeren het verschijnsel. Ze ondermijnen de iconen door hun authenticiteit te onderzoeken, door interpretaties onderuit te halen, door beelden rondom het betreffende beeld te laten zien. In alle gevallen wordt de nieuwsgierigheid naar dat ene, dat overbekende beeld alleen maar aangewakkerd. Wat versleten was, wordt nieuw leven ingeblazen. Steeds opnieuw wil je Kim voorbij zien rennen, steeds opnieuw Kennedy voorbij zien rijden.

Op maandag 29 nov, van 13.30-17.00, heeft in de Grote Zaal van de Balie een seminar plaats over 'Het geheugen van de twintigste eeuw'.

Aanmelding bij Lisette Teisman of Francien Jonge Poerink: telefoon 020-6273329, e-mail: pers2@idfa.nl

De documentaires:
Here we are waiting for you (Nos que aqui estamos, por vos esperamos) wordt vertoond in het competitieprogramma.
Als die Mauer fiel - 50 Stunden die die Welt veränderten (Gunther Scholz en Hans Herman Hertle, 1999)
Atomic Café (Kevin Rafferty, Jayne Loader, Pierce Rafferty, 1982)
Beyond the legend - Marilyn Monroe (Gene Feldman, Suzette Winter, 1986)
Una foto recorre el mundo (Pedro Chaskel, 1981)
Kim's Story - The road from Vietnam (Shelly Saywell, 1997)
Moving the mountain (Michael Apted, 1994)
The other side of the moon (Mickey Lemle, 1989)
The satellite sky (Robert Stone, 1989)
Settela, gezicht van het verleden (Cherry Duyns, 1994)
The Zapruder footage (Tim Kirby, 1993)