Israel wacht op het wonder uit de stembus

"Als Bibi blijft, houd ik het voor gezien"

De peilingen zijn rampzalig, zijn staat van dienst mager, de bevolking keert zich massaal van hem af. En toch durft geen enkele politieke analist keihard te zeggen dat het Israelische volk premier Netanyahu zal laten vallen. ‘‘Bibi' Netanyahu houdt zijn magische greep op belangrijke bevolkingsgroepen.

Door Salomon Bouman
In de opiniepeilingen verlies ik altijd. Maar als de stemmen worden geteld win ik.'' Geconfronteerd met reeksen opiniepeilingen waarvan iedere politicus de zenuwen zou krijgen, klampt Israels premier Benjamin Netanyahu zich aan deze ‘waarheid' vast. Bij de verkiezingsrace van 1996 lag de socialistische premier Shimon Peres volgens de peilingen mooi op kop. Toen de stemlokalen sloten bleek Likud-aanvoerder Netanyahu zijn rivaal echter met een neuslengte van 14.729 stemmen te hebben geklopt. Netanyahu hoopt maandag op weer zo'n wonder.

In de drie jaar dat de jongste en minst ervaren premier uit Israels geschiedenis aan de macht is, is vrijwel alles misgegaan. Het vredesproces met de Palestijnen kwam tot stilstand, de bloeiende economie ten tijde van de in 1995 vermoorde vredespremier Yitschak Rabin verdorde, op de hi-tech na. In Ramat Hasharon, een welgestelde voorstad van Tel-Aviv staan tientallen winkels al maanden leeg. De spanningen tussen verschillende ‘stammen' in de samenleving werden door de ‘grote manipulator' Netanyahu verder opgevoerd. In de kwaliteitskrant Ha'aretz wordt Netanyahu zelfs ‘de prins van de haat' genoemd.

Zal ‘Bibi', met zo'n magere staat van dienst, Ehud Barak, leider van Israel-een (de lijst van de Arbeidspartij) verslaan en aan de macht blijven?
,,Ik ben bang dat Netanyahu ondanks alles wint. Wij zijn een stom volk'', zegt een dokterassistente met een van wanhoop vertrokken gezicht. ,,Komt er dan weer oorlog? Ik heb twee zonen in het leger en ik kan de gedachte niet verdragen dat door zijn toedoen ook maar een haar van een van hen zal worden gekrenkt'', zegt ze. ,,Ik sluit mijn tent als Netanyahu wint'', beweert de eigenaar van een koffieshop. ,,Dan ga ik weer naar de Verenigde Staten. Mijn vrouw is Amerikaanse, dus is dat geen probleem. Ik keerde naar Israel terug toen het er onder Rabin zo mooi en hoopvol uitzag. Als Bibi blijft houd ik het voor gezien.''

Een psychologe die in hart en nieren Likud is en in 1996 enthousiast op Netanyahu stemde, is nu ziedend. Ze kan hem de laagheid van zijn politiek niet vergeven. Maar ook reserve-generaal Yitschak Mordechai, die door Netanyahu op beledigende wijze tijdens een rechtstreekse tv-uitzending als minister van Defensie werd ontslagen en nu aan het hoofd van de Centrumpartij naar het premierschap dingt, krijgt haar stem niet. Barak evenmin. ,,Ik stem blanco voor de premier, maar wel op Likud '', zegt ze.

De scherpe politieke verdeeldheid heeft zich ook in haar welgestelde gezin genesteld. Deze psychologe heeft haar opgegroeide kinderen niet aan de leiband van Likud weten te houden. ,,Mijn kinderen zijn heel erg links. Mijn zoon is woedend dat hij onlangs voor herhalingsoefeningen werd opgeroepen om een paar kolonisten in karavanen op een heuveltop op de westelijke Jordaan-oever te bewaken''.Nuchter beschouwd heeft Netanyahu heel veel tegen zich en wel in het bijzonder de Israelische pers. Likud-ministers die niet meer met zijn leugens konden leven, keerden hem de rug toe en bevechten hem in nieuwe partijen vanuit de extreemrechtse flank van de Israelische politiek en vanuit het middenveld. Anderen, zoals de minister van Buitenlandse Zaken David Levi, liepen naar Barak over. Levi kon niet meer leven met de cynische wijze waarop Netanyahu het vredesproces met de Palestijnen liet vastlopen en het land in zo'n akelig internationaal isolement manoeuvreerde dat de Amerikaanse president Bill Clinton de premier van Israel gewoonweg niet meer wil zien.

En toch durft geen enkele politieke analist keihard te zeggen dat het Israelische volk Netanyahu maandag naar huis zal sturen. Doodalleen aan de top van Likud heeft hij nog niets van zijn magische greep op belangrijke segmenten van het Israelische volk verloren. Netanyahu is de ongeëvenaarde magiër van het tv-scherm. Daar heerst hij als geen ander. Dat is ook de reden dat de veel koudere en ook introvertere Barak op advies van zijn goed betaalde Amerikaanse politieke adviseur een voorstel van Netanyahu voor een reeks tv-debatten naast zich heeft neergelegd. Eén debat, okee, dat is traditie, maar beslist niet meer.

Tegenwind
Gewapend met zijn ervaring als chefstaf omsingelt reserve luitenant-generaal Barak ‘Bibi' met politieke camouflage in het terrein. Maandenlang trekt hij door het land met de boodschap dat ,,Israel verandering wil''. Het is in al zijn eenvoud, met een mogelijke doorbraak naar de belangrijke Russische stem, een magistrale verkiezingscampagne.

Barak slaagde er op tijd in de basis van de Arbeidspartij te verbreden. De gematigde religieuze Meimad-partij en de Gesher-partij van David Levi wist hij onder het dak van de Arbeidspartij te brengen waardoor de socialisten onder de naam ‘Israel-een' de lange verkiezingscampagne ingingen. Met een op vrede met de Palestijnen afgestemde religieuze partij naast zich, en geflankeerd door Levi, de van Likud overgelopen sefardische minister van Buitenlandse Zaken, hoopt Barak door te breken in sectoren waar Netanyahu's Likud traditioneel sterk is.

Tactisch gaat Barak Netanyahu zo veel mogelijk uit de weg om diens explosieve talenten niet te provoceren. Het werkt. Een drukker steekt al enkele weken vrolijk zijn duim in de lucht. ,,Het gaat goed met Barak'', zegt hij. ,,De campagne van Bibi komt niet van de grond. Hij heeft te veel tegenwind.''

Was dat al merkbaar op Israels onafhankelijkheidsdag? Winkeliers klaagden dat zij dit jaar veel minder vlaggen verkochten. Zestig procent minder, meldde een krant. In de havenstad Ashdod nabij Tel-Aviv was vrijwel geen vlag aan de balkons van de flats te zien. Ook reden er veel minder auto's op onafhankelijkheidsdag met uitgestoken Israelische vlaggen. Een veearts in een nederzetting op de westelijke Jordaan-oever, die voor Bibi door het vuur gaat, bekent dat hij dit jaar geen vlag op een van de kruispunten voor zijn auto heeft gekocht. Symboliseert dit een diepe stroming van onbehagen in de samenleving? En kan daaruit een onverwacht grote zege van Barak op Netanyahu voortkomen? Normaal is het in elk geval niet dat in de zionistische staat op onafhankelijkheidsdag niet uitbundig wordt gevlagd.

Honderdduizenden harediem, ultraorthodoxen, zullen in opdracht van de rabbijnen blindelings Netanyahu stemmen, dat staat vast. Bij de grote groep sefardische joden (van noord-Afrikaanse en Aziatische oorsprong) is Bibi nog steeds koning. En onder de bijna een miljoen Russische immigranten staat hij ook sterk. ,,Zelfs als Yasser Arafat aan het hoofd van Likud staat stem ik op Likud'', zei een Israeliër uit Dimona, en dat is een gevleugelde uitspraak geworden in deze verkiezingscampagne.

Likud is een tehuis voor de vertrapten. ,,Ik ben het trótse gepeupel'', riep Netanyahu nadat een Israelische artieste uit het kamp van Barak zijn aanhang voor gepeupel had uitgemaakt. Hij beschuldigde vervolgens de elites in het land er van beschuldigde ,,de sefardiem, Russen, Ethiopiers en harediem te haten''. Het aanwakkeren van die etnische spanningen tussen de verschillende ,,joodse stammen'' kan Netanyahu maandag winst opleveren.

Heimwee
De vierhonderdduizend Israeliërs die dit jaar voor het eerst stemmen, worden aangetrokken door de sterke nationalistische motieven in de verkiezingspropaganda van Netanyahu. Zijn campagne voedt de angst voor het altijd om de hoek liggende Palestijnse gevaar. Op tv laat hij weer de beelden zien van de bussen die ten tijde van het vredesproces met de Palestijnen door Hamas zelfmoordterroristen in Tel-Aviv en Jeruzalem de lucht in gingen. De socialistische premiers Yitschak Rabin en Shimon Peres waren toen aan de macht. De eerste werd vermoord en de tweede door Netanyahu in 1996 voor het premierschap verrassend geklopt.

Baraks verkiezingscampagne is rustiger, doordachter ook. Het opwekken van heimwee naar het vorige socialistische tijdperk, toen Israel bloeide en internationaal werd gerespecteerd, is het onderliggende thema van zijn campagne. Hervatting van het vredesproces niet alleen met de Palestijnen maar ook met Syrië is Baraks voorzichtig aangestipte doel.

De drie belangrijkste kandidaten voor het premierschap - Netanyahu, Barak en Yitschak Mordechai, leider van de nieuwe Centrumpartij - spelen kiekeboe met de grote beslissingen waarvoor Israel de komende jaren komt te staan. Zij kunnen niet alleen de vredeskaart van Israel bepalen maar ook doorslaggevend zijn voor de vraag of Israel afglijdt naar een fundamentalistische samenleving.

Deze grote problemen worden echter versluierd door de botsing van de persoonlijkheden die naar het premierschap dingen. Voor de oorlogshandelingen in zuid-Libanon, waar het Israelische legen in een harde guerrilla-oorlog is verwikkeld met de islamitische fundamentalistische Hezbollah is de verkiezingscampagne vrijwel geen aandacht. Al blijven er soldaten sneuvelen, ouders van gevallen soldaten slagen er niet in deze kwestie van leven en dood voor Israels jeugd tot verkiezingsitem te maken. Ook niet als ze een protest-fietstocht door het land maken en hardnekkig voor de ambstwoning van Netanyahu demonstreren.

De verkiezingen anno 1999 staan op zijn Amerikaans in het teken van een hard persoonlijk duel tussen de kandidaten voor het premierschap in de eerste plaats. Ideologie is daaraan ondergeschikt. Dat is ook een aspect van het veranderende Israel. De Centrumpartij van Yitschak Mordechai werd uitsluitend opgericht door politici en ex-generaals om Netanyahu ten val te brengen. ,,Hij is een gevaar voor het land'', zei ex-chefstaf Amnon Lipkin-Shahak, die Netanyahu van nabij kent. Hij hintte daarmee op de militaire avontuurzin van Netanyahu, vooral tegen de Palestijnen. Amnon Lipkin-Shahak lag als chefstaf dwars toen Netanyahu met de gedachte speelde om militaire acties tegen Hamas in de Palestijnse gebieden uit te laten voeren.

Ook in de pers wordt de nadruk op de personen gelegd. Netanyahu heeft wel eens gezegd geen Israelische kranten meer te lezen, wegens de harde aanvallen op hemzelf en zijn beleid. Mocht hij naar de de grens van paranoïa zijn gedreven dan is dat ongetwijfeld toe te schrijven aan de voor Nederlandse begrippen volstrekt onaanvaardbare wijze waarop hij in de Israelische pers dagelijks wordt afgemaakt. Dat lijkt de straf te zijn voor zijn hetze-campagne tegen de geliefde Yitschak Rabin. Lea Rabin, de weduwe, weigert nog steeds zijn hand te drukken. Ondanks zijn militaire verleden in een elite-gevechtseenheid onder Barak wordt Netanyahu door leidende kringen in Israel hooguit getolereerd en dat heeft alles te maken met de lange schaduw van Rabin. Engel der verwoesting
En toch zullen historici Netanyahu in de toekomst als een van Israels belangrijkste premiers kunnen aanmerken. Hij heeft de nekslag gegeven aan het extreemrechtse nationalisme. Niet voor niets noemde de ex-Likud premier Yitschak Shamir, exponent van de Groot-Israel-gedachte hem ‘de engel der verwoesting'. Na de akkoorden van Hebron en Wye Plantation met de Palestijnen hebben de extreem-nationalistische krachten in Likud de partij verlaten.

Het akkoord van Hebron voerde Netanyahu in het begin van zijn ambtsperiode uit. Meer dan de helft van de stad der aartsvaders ging in Palestijnse handen over. De uitvoering van het akkoord van Wye Plantation van eind vorig jaar vertraagde Netanyahu echter. Desalniettemin zag de nationalistische vleugel van zijn regeringscoalitie in Netanyahu's bereidheid om betrekkelijk grote delen van de westelijke Jordaan-oever, Judea en Samaria op te geven, aanleiding om de ‘verrader' ten val te brengen. Dat is de directe aanleiding voor de vervroegde algemene verkiezingen nu.

De ultra-nationalisten verzamelden zich in een nieuwe ‘nationale unie' onder Benni Begin. De zoon van de legendarische Likud-premier Menahem Begin, die de hele Sinaï opgaf in ruil voor vrede met Egypte, dingt ook naar het premierschap maar zou op het laatste moment wel eens kunnen afhaken. Of Yitschak Mordechai en Azmi Bishara, de eerste Arabische kandidaat voor het premierschap, dat ook zullen doen is onzeker. Vanuit de achterban is de druk op hen groot om zich uit de race terug te trekken, om een beslissing in de eerste ronde tussen Netanyahu en Barak mogelijk te maken. Barak bidt voor een beslissing in de eerste ronde. De opkomst van de voor hem belangrijke Arabische stem is daar groter dan in de tweede ronde. Dan wordt niet meer voor de partijen gekozen, maar uitsluitend voor de premier.

Benjamin Netanyahu is, door zijn vroegtijdige val over de ideologisch zwaar beladen Palestijnse kwestie, de katalysator geworden van een krachtige ombuiging van de nationale politiek naar het centrum. De Palestijnse problematiek is door diens toedoen van veel van zijn ideologische mystiek ontdaan. Daarom komt er uit deze verkiezingen een nieuw en ander Israel uit de bus.

Politieke analisten menen dat de verkiezingsuitslag de weg zal wijzen naar een regering van nationale eenheid. Dat maar liefst 33 partijen een gooi doen naar een zetel in de knesset is een uitwas van het kiessysteem. Dat in 1996 geïntroduceerde systeem, dat toen op maat voor Rabin was gesneden, legt de nadruk op de rechtstreekse verkiezingen voor de keuze van een ‘sterke' premier met bijna presidentiële bevoegdheden. Netanyahu is die ‘sterke constitutionele' premier in 1996 geworden en wil dat blijven ook. Barak voelt evenmin iets voor wijziging van de kieswet omdat ook hem de rol van een ‘sterke premier' op het lijf is gesneden.

En zelfs als Netanyahu maandag als premier wordt herkozen krijgt hij volgens alle opiniepeilingen te maken met een van de gematigste parlementen die Israel ooit heeft gekend. Het linkse, seculiere blok, Russen en Arabieren meegerekend, krijgt de meerderheid in de vijftiende knesset. Dat zal van grote betekenis zijn voor het karakter van de Israelische maatschappij. De ultra-orthodoxe partijen zullen de politiek niet langer kunnen chanteren en de schatkist uitzuigen zoals de afgelopen jaren het geval was.

Ook een snelle hervatting van het vredesproces met de Palestijnen staat in de sterren geschreven. Misschien zelfs met Syrië om de Libanese kwestie tot een oplossing te brengen. Tot het laatste moment kan een emotie, een bom of een bloedige confrontatie met de Palestijnen over sluiting van het Palestijnse Orient-House in Oost-Jeruzalem de opiniepeilers in het ongelijk stellen. Dus ook de Palestijnse leider Yasser Arafat en de Syrische president Hafez Assad die op een zege van Barak hopen om verder te kunnen op de door Rabin ingeslagen vredesweg zullen tot het laatste moment hun adem moet inhouden.

NRC Webpagina's
15 MEI 1999